Πρώτη αναφορά για τη διάδοση τουΧριστιανισμού στον Πόντο κάνει ο Ευαγγελιστής Λουκάς στις Πράξεις τωνΑποστόλων. Από το βιβλίο πληροφορούμεθα, ότι Εβραίοι από τον Πόντο βρίσκοντανανάμεσα στο ακροατήριο, όταν την ημέρα της Πεντηκοστής ο απόστολος Πέτρος μίλησε στα συγκεντρωμένα πλήθη και μετεστράφησαν στην πίστη του Χριστού 3.000 ψυχές. ‘’Πάρθοικαι Μήδοι και Ελαμίται, και οι κατοικούντες την Μεσοποταμίαν, Ιουδαίαν τε καιΚαππαδοκίαν, Πόντον και την Ασίαν…. Ακούομεν λαλούντων αυτών ταις ημετέραις γλώσσαις τα μεγαλεία του Θεού». (Πραξ. Β, 9).
Πηγή Ενοριακή Ζωή
Από το ίδιο βιβλίο των Πράξεων και τις επιστολές του αποστόλου Παύλου γνωρίζουμε τον Ακύλα, ποντικόν τω γένει, (Πραξ.ΙΗ΄, 2) καθώς και την σύζυγό του Πρίσκιλλα. Άλλος αποστολικός άνδρας και συνεργάτης του αποστόλου των εθνών ήταν ο Φιλόλογος, επίσκοπος Σινώπης, χειροτονημένος από τον απόστολο Ανδρέα. Στην προς Ρωμαίους επιστολή γράφει οΠαύλος, ασπάσασθε Φιλόλογον και Ιουλίαν…(Ρωμ. ΙΣΤ, 15).
Ο απόστολος Πέτρος πάλι γράφει τηνπρώτη του καθολική επιστολή και την απευθύνει εκλεκτοίς παρεπιδήμοις διασποράς Πόντου, Γαλατίας, Καππαδοκίας, Ασίας και Βιθυνίας. (Α΄ Πετρ. Α΄, 1). Φαίνεται πως η διασπορά αυτή ήταν αρκετάμεγάλη, για να ασχοληθεί με αυτήν ο απόστολος Πέτρος.
Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία και στοΣυναξάρι της Εκκλησίας εκήρυξαν τον λόγο του Θεού στον Πόντο οι Απόστολοι Πέτρος και Ανδρέας. Ο μεν Πέτρος στο εσωτερικό του Πόντου, ο δε Ανδρέας στα παράλια. Η Εκκλησία της Αμάσειας ιδρύθηκε από τον Πέτρο, όπου χειροτόνησε καιεγκατέστησε επίσκοπο τον Νικήτα. Ο Ανδρέας κήρυξε στη Σινώπη, Τραπεζούντα και Αμισό.
Εκτός από τις χριστιανικές πηγές έχουμε και εξωχριστιανικές. Ο διοικητής της Βιθυνίας και του Πόντου Πλίνιος ο νεώτερος έγραφε το 113 στον αυτοκράτορα Τραϊανό, ότι ο χριστιανισμός ήταν ευρύτατα διαδεδομένος, τόσο στην ύπαιθρο, όσο και στα χωριά και ότι οι χριστιανοί ανήκουν στο κοινωνικό στρώμα και ότι οι διωγμοί δεν θα αποδώσουν ως κατασταλτικά μέτρα εναντίον τους.
Τότε, επί Τραϊανού, εμαρτύρησε ο επίσκοπος Σινώπης Φωκάς.
Αναφέρεται το όνομα του επισκόπου Αμάστριδος Πάλμα, γύρω στο 170. Ο ίδιος προεδρεύει σε Σύνοδο επισκόπων του Πόντου το 190, που είχε σαν αποτέλεσμα την καταδίκη των αιρέσεων και την ευθυγράμμιση των Εκκλησιών με τη Ρωμαϊκή Ορθοδοξία.
Λίγο αργότερα, ένας άλλος σπουδαιότατος και αξιολογότατος επίσκοπος είναι ο Άγιος Γρηγόριος Νεοκαισαρείας, ο οποίος συνεχίζει το έργο του αποστόλου Ανδρέα. Ο ιεραποστολικός του ζήλος φαίνεται από τα εγκώμια του βιογράφου του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, αδελφού του ΜεγάλουΒασιλείου. Κατ’ αυτόν, όταν ο Άγιος Γρηγόριος πήγε στην Νεοκαισάρεια βρήκε 17χριστιανούς. Όταν πέθανε, στη γενική περιφέρεια της Νεοκαισαρείας είχαν απομείνει μόνο 17 ειδωλολάτρες.
Όσο η Εκκλησία του Χριστού εδραιωνότανκαι στα πλέον δυσπρόσιτα μέρη του Πόντου, τόσο αυξάνονταν οι καταπιέσεις και οι διωγμοί εναντίον των χριστιανών και μάλιστα ιδιαίτερα εντάθηκαν στα χρόνια τωνΔιοκλητιανού, Γαλερίου και Μαξεμίνου. Όμως, οι συστηματικοί διωγμοί, αντί να φοβίσουν τους χριστιανούς, αντί να κλονίσουν το φρόνημά τους, τους έκαναν πιοεπιθετικούς. Τους δυνάμωναν στον αγώνα τους για τη διάδοση του χριστιανισμούκαι τη συντριβή των ειδώλων.
Στα μέρη του Πόντου εξακολουθούσε να λατρεύεται ο Μίθρας. (Είναι ο Ήλιος και ο Απόλλων των αρχαίων Ελλήνων).Τέσσερις νεαροί από την Τραπεζούντα, ο Ευγένιος, Ουαλεριανός, Κανίδιος και ο Ακύλας κατέστρεψαν το άγαλμα και τον βωμό του Μίθρα, με αποτέλεσμα να συλληφθούν και να υποστούν μαρτυρικό θάνατο. Για πολλά χρόνια ο Ναός του Αγίου Ευγενίου ήταν ο Μητροπολιτικός Ναός της Τραπεζούντας. Ο ίδιος ετιμάτο ως διδάσκαλος, φωτιστής και πολιούχος της.
Το παράδειγμα του αγίου Ευγενίου ακολούθησαν πολλοί άλλοι αγωνιστές της πίστεως. Π.χ. οι Ριζούντιοι Μάρτυρες Ευστράτιος, Αυξέντιος και Ευγένιος. Στη Ζύγανα οι επτά αδελφοί, στην Νικόποληοι 45 Μάρτυρες, στη λίμνη της Σεβαστείας, οι 40 Μάρτυρες. Στα Κόμανα ο επίσκοπος Βασιλίσκος, ο Βασίλειος Αμασείας, ο Ζήλων Αθηνογένης, στα Τρόχαλα η Αγία Βαρβάρα, η Αγία Κυριακή, οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Μεγαλομάρτυς Γεώργιος, ο Θεόδωρος ο Στρατηλάτης και άλλοι πολλοί Ιεράρχες, Μάρτυρες και Όσιοι.
Ο Πόντος ευτύχησε να φιλοξενήσει σταμέρη του τον Μέγα Βασίλειο και τον Γρηγόριο τον Θεολόγο. Οι δύο αυτοί Μεγάλοι Ιεράρχες έζησαν και μόνασαν στον Πόντο. Συνέταξαν κανόνες του Μοναχικού βίου με βάση το ελληνικό μέτρο αποβάλλοντες τις ασιατικές υπερβολές. Οι κανόνες αυτοί αποτέλεσαν τα θεμέλιατης μοναχικής ζωής στην Ανατολική Εκκλησία.
Από τον Πόντο καταγόταν ο νομοθέτης και αναμορφωτής της μοναστικής πολιτείας στο Άγιον Όρος Άγιος Αθανάσιος, ο ιδρυτήςτης Μεγίστης Λαύρας, ο λεγόμενος Αθωνίτης, καθώς και ο άγιος Νίκων ο Μετανοείτε, ο οποίος επανέφερε στον χριστιανισμό πλήθος Κρητών, που αναγκάσθηκαν να αλλαξοπιστήσουν.
Στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου ιδρύθηκε εν τη ποντική διοικήσει ηεπισκοπή Τραπεζούντος, η οποία αργότερα προβιβάστηκε σε Μητρόπολη με 15 Επισκοπές.
Στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας το 325 ο Πόντος αντιπροσωπεύεται από τον επίσκοπο Τραπεζούντος Δόμνο και άλλους πέντε επισκόπους Αμασείας, Κομάνων, Ζήλων, Νεοκαισαρείας και Πυτιούντος. Το 680 επί Κωνσταντίνου Δ΄ του Πωγωνάτου, σε Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως αναφέρεταιότι προεδρεύει ο επίσκοπος Τραπεζούντος Θεόδωρος. Της ίδιας πόλης ο Χριστόφορος προεδρεύει στην Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο το 787 εναντίον των εικονομάχων, που αναστύλωσε τις εικόνες. Ο Τραπεζούντος Νήφων προεδρεύει το 1351 σε Σύνοδο, που καταδικάζει τους οπαδούς του Βαρλαάμ. Ο Θεοδόσιος με τον τίτλο Υπέρτιμος και έξαρχος πάσης Λαζικής προεδρεύει στη Σύνοδο του 1370. Ακολουθούν άλλοι δύο Τραπεζούντιοι που διακρίθηκαν. Ο Ιλαρίων προεδρεύει στη Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως το 1394 και ο Ακρόθεος προεδρεύει στις Συνόδους Φερράρας και Φλωρεντίας 1438 – 1439.
Αλλά και πολλοί άλλοι Μητροπολίτες αφιέρωσαν τη ζωή τους στο θρησκευτικό – ιεραποστολικό έργο. Πολλοί πάλιδιακρίθηκαν σε ειρηνικούς και πολεμικούς αγώνες.
Όλα τα παραπάνω δείχνουν, ότι οι Μητροπολίτες του Πόντου και ιδιαιτέρως της Τραπεζούντος και της Νεοκαισαρείας έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στα ζητήματα της Ανατολικής Εκκλησίας και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Οι χριστιανοί του Πόντου με υπερηφάνεια εκαυχώντο πάντοτε, ότι δεν δέχθηκαν καμιά άλλη πίστη, παρά μόνον αυτά που παρέδωσε ο άγιος Απόστολος Ανδρέας, ο μέγας Μάρτυς του Χριστού Ευγένιος και οι Άγιοι Πατέρες των επτά Οικουμενικών Συνόδων. Ταύτα ημείς φρονούμεν και δοξάζομεν αρθώς.
Ονομαστά ήταν τα Μοναστήρια του Πόντουτων οποίων οι μοναχοί έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη διάδοση, εδραίωση, και σωτηρία του Χριστιανισμού και του Ελληνισμού. Επί Μεγάλου Θεοδοσίου χτίσθηκε το Μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, το 386. Νωρίτερα το 270 χτίζεται η Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννου του Βαζελώνος και αρκετά αργότερα, το 752, ο Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτας, με 187 κελλιά και με 7.000 τόμους στην σπουδαία του βιβλιοθήκη.
Σημαντικά ήταν και τα Μοναστήρια τηςπεριοχής Χαλδίας (Αργυρούπολης), όπως του αγίου Γεωργίου Χαλιναρά, Παναγίας Γουμερά και του Αγίου Γεωργίου Χουτουρά, το οποίο χτίστηκε τον 14οαιώνα από τον Αλέξιο τον Γ΄ τον Κομνηνό.
Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών, από αυτό το Μοναστήρι ήρθαν στο χωριό μου τρεις Πατέρες. Ο ιερομόναχος Αμβρόσιος και οι Μοναχοί Λαυρέντιος και Στέφανος. Τον τελευταίο τον πρόλαβα κι εγώ. Ήμουν παιδί του Δημοτικού Σχολείου και με έστελνεη γιαγιά μου να του πάω φαγητό.
Από τον 11ο αιώνα εμφανίζονται οι Σελτζούκοι και οι Τουρκομάνοι. Πολλές περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έπεσαν στα χέρια τους. Σφοδρή αντίσταση συνάντησαν στον Πόντο και ιδιαίτερα στο θέμα της Χαλδίας,με την ονομαστή οικογένεια των Γαβράδων. Το 1075 ο πρώτος σπουδαίος Γαβράς, ο δούκας Θεόδωρος οργάνωσε αντίσταση και τους έδιωξε. Αργότερα όμως συνελήφθη καιεκτελέσθηκε από τον Εμίρη των Τουρκομάνων Αλί, γιατί δεν δέχθηκε να αρνηθεί τονΧριστό και να ασπασθεί το Ισλάμ.
Στην μακραίωνη περίοδο της δουλείας ένας μεγάλος αριθμός χριστιανών δεν μπόρεσε να αντισταθεί στο καρκίνωμα του εξισλαμισμού. Από το 1650 και μετά συναντούμε Κρυπτοχριστιανούς εξ αιτίας των τερεμπέηδων, δηλαδή τοπικών αρχόντων, επάρχων, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις έδειξαν υπέρμετρο φανατισμό,που εκφράστηκε με την σκληρή καταπίεση των Χριστιανών και τον εξαναγκασμό τους να εξισλαμισθούν. Οι πρώτοι εξισλαμισμοί ελληνικών πληθυσμών του Πόντου σημειώνονται στην περιοχή του Όρφεως. Ακολουθούν οι περιοχές Σουρμένων,Αργυρούπολης, Τόνιας και άλλες. Οι Κρυπτοχριστιανοί ή Κλωστοί αναγκάσθηκαν δημόσια να παρουσιάζονται με την αμφίεση μουσουλμάνων. Με άλλα λόγια εξωτερικάμόνο δέχθηκαν τον ισλαμισμό. Όμως στα βάθη της ψυχής τους διατηρούσαν τη χριστιανική πίστη και, όπου οι συνθήκεςτο επέτρεπαν, και την ελληνική γλώσσα. Στα κρυφά είχαν τους Ιερείς τους. Σε υπόγειους χώρους, κυρίως κάτω από αχυρώνες ή κάτω από τα σπίτια τους είχαν Εκκλησίες, όπου τελούσαν τις λειτουργίες τους και όλα τα Μυστήρια της Χριστιανικής Πίστης. Με διάφορα προσχήματα απέφευγαν τα συνοικέσια μεμουσουλμάνους και έτσι οι γάμοι γινόντουσαν μόνο μεταξύ των χριστιανών. Τα μεγάλα Μοναστήρια του Πόντου εξαιρετικά υποστήριζαν και βοηθούσαν τους Νεομάρτυρες και τους Κρυπτοχριστιανούς. Χάρη στη διπλωματία τους έσωσαν πολλές φορές τους καταδιωκόμενους χριστιανούς.
Το 1857 καταγράφηκαν 30.000 κρυφοί χριστιανοί, ενώ ολόκληρα χωριά το ένα μετά το άλλο αποκάλυπταν το μυστικό τους.Το 1914 έκθεση του Οικομενικού Πατριαρχείου και του Υπουργείου Εξωτερικών τηςΕλλάδος επισήμως τους ανέβασε σε 43.000
Το έτος 1998 έγινε προσκυνηματική εκδρομή της Ιεράς Κοινότητας Αγίου Όρουςστην Κωνσταντινούπολη, Καππαδοκία και Πόντο. Κάποιος Μοναχός ονόματιΧρυσόστομος μεταξύ των άλλων κατέγραφε και τα εξής: Στην περιοχή αυτή (Γαλίενας)γνώρισα δύο κρυπτοχριαστιανόπουλα, τον Μουσταφά και τον Χουσεΐν. Σε μια στιγμήτους έχασα. Είχαν πάει να φέρουν και τον φίλο τους Τζαχήτ. Στον ξεναγό μας είπαν: εάν επικρατήσει ελευθερία, μόνο δύο παπάδες να έλθουν, μέσα σε λίγους μήνες θα βαπτισθούμε πάνω από 300 χιλιάδες. Από την Παναγία Σουμελά προσπάθησε να πάρει κάποιο πετραδάκι απότον ερειπωμένο Ναό. Νόμισε ότι κανείς δεν τον βλέπει. Ξαφνικά όμως ένοιωσε μία ενόχληση στην πλάτη του. Πήγε να γυρίσει, να δει τι συμβαίνει και… πάγωσε. Έναςτ ούρκος αστυνομικός είχε την κάνη του όπλου του στην μέση του. Αυτοστιγμή κατέβασε το όπλο…. Χαμογέλασε και του λέει:
-Παπάς;Παπάς; εγώ δεν είμαι ο αστυνομικός Ερόλ, όπως με ξέρουν και φαίνομαι, αλλά ο χριστιανός Αθανάσιος και περιμένω όπως και τόσοι αδελφοί την ώρα της ελευθερίας…
Στις αρχές του 20ου αιώνα δεν υπήρχε ποντιακό χωριό χωρίς δικό του Σχολείο και Εκκλησία. Βέβαια, το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας ήταν η κορυφή, μοναδικό στο είδος του και ανεπανάληπτο. Το ίδρυσε ο μεγάλος Τραπεζούντιος διδάσκαλος του Γένους Σεβαστός Κυμινήτης, το 1682 και, παρά τις αντίξοες συνθήκες, λειτούργησε μέχρι το 1922. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πνευματική και ηθική ανάπλαση των Ελληνοποντίων και στην ανάπτυξη της εθνικής τους συνείδησης. Το φροντιστήριο στεγάσθηκε σε μετόχιΜονής, ενώ οι δάσκαλοι συχνά ήσαν ιερωμένοι. Σ’ αυτό το σπουδαιότεροεκπαιδευτικό ίδρυμα σπούδασε και ο πατέρας μου.
Σύμφωνα με κάποια στατιστική, την λεγόμενη του Παναρέτου, το 1913 στις επαρχίες των έξι Μητροπόλεων του Πόντου κατοικούσαν 697.000 Έλληνες. Σύμφωνα με τον Γεώργιο Λαμψίδη λειτουργούσαν 1.890 Εκκλησίες, 22 Μοναστήρια, 1647 Παρεκκλήσια και 1.401 Σχολεία με 85.890 μαθητές.
Τώρα, στο τέλος, δεν θα μπορούσε να μη αναφέρω δύο μεγάλες μορφές που κόσμησαν τις Μητροπόλεις του Πόντου. Ο ένας ο Τραπεζούντος Χρύσανθος και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, ο οποίος αρνήθηκε να ορκίσει την κατοχική κυβέρνηση των Γερμανών. Ο άλλος είναι ο Γερμανός Καραβαγγέλης, Μητροπολίτης Αμασίας, με πλούσιο εθνικό, φιλανθρωπικό και εκπαιδευτικό έργο.
Η καθαρή αλήθεια είναι ότι ο Χριστιανισμόςέσωσε τον Ελληνισμό στον Πόντο. Έτσι κράτησαν τη γλώσσα και τις παραδόσεις τους, την εθνική τους συνείδηση, αφού τα Ευαγγέλια γράφτηκαν στην ελληνική. Η Εκκλησία ήταν ο προστάτης των Ελλήνων του Πόντου. Κάθε Μητροπολίτης ή Επίσκοπος επενέβαινε για να σώσει τους Έλληνες από τη μανία των Τούρκων. Γι αυτό οιΈλληνες του Πόντου είχαν πολύ στενές σχέσεις με την πίστη του Χριστού, την Εκκλησία και τις ακολουθίες της. Σε κάποιο χωριό που ζούσαν 300 οικογένειες χριστιανών ανάμεσα σε τούρκους, κάθε βράδυ 12 ακριβώς τα μεσάνυχτα άναβαν τα φώτα όλων των σπιτιών. Γιατί άραγε; Γιατί σηκωνόντουσαν όλοι από τον ύπνο, μικροί – μεγάλοι και διάβαζαν το μεσονυκτικό.
Όταν δε ξεριζώθηκαν από τις προγονικέςτους εστίες δεν έφεραν στην Ελλάδα τα χρήματά τους, τις περιουσίες τους, αλλά κάτι ακόμη πολυτιμότερο. Ήρθαν με την ψυχή στο στόμα μεταφέροντες τα Ιερά και τα Όσια της Πίστης μας. Αυτό το γερό δέσιμο, το σφιχταγκάλιασμα των Ποντίων μετην Εκκλησία του Χριστού πρέπει να συνεχίσουμε και σήμερα.
Γνωρίζουμε από την ιστορία ότι οι Σπαρτιάτες στις εορτές τους σχημάτιζαντρεις χορούς. Οι γέροντες έλεγαν, κάποτε ήμασταν γενναία παλικάρια. Οι άνδρες έλεγαν, τώρα είμαστε εμείς και αν θέλεις έλα να μας δοκιμάσεις. Τα παιδιά πάλι τραγουδούσαν και έλεγαν, εμείς θα γίνουμε πολύ καλύτεροί σας. Εμείς, να φτάσουμε τους προγόνους μας στην πίστη, στην αρετή δεν μπορούμε.
Τουλάχιστον ας προσπαθήσουμε να τους πλησιάσουμε…..