Του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου
Ο μήνας Αύγουστος έχει χαρακτηριστεί μήνας της Παναγίας, που Περιβόλι Της είναι το Άγιον Όρος. Κατά την αγιορείτικη Παράδοση η Θεοτόκος μαζί με τον αγαπημένο μαθητή
του Κυρίου, Ευαγγελιστή Ιωάννη, που του Την εμπιστεύθηκε, επιβιβάστηκαν πλοίου για να πάνε στην Κύπρο και στον φίλο Του Λάζαρο, αυτόν που ανάστησε. Λόγω μεγάλης θαλασσοταραχής και αντίθετων ανέμων το καράβι προσάραξε στη χερσόνησο του Αθω και συγκεκριμένα στο λιμάνι του Κλήμεντος, κοντά στη Μονή Ιβήρων. Η Παναγία μένοντας στον όμορφο και ήσυχο αυτό τόπο τον αγάπησε πολύ και πριν αναχωρήσει για την Κύπρο ζήτησε από τον Υιό Της να Της τον χαρίσει ως κλήρο και περιβόλι.
Η Παναγία τιμάται ιδιαιτέρως στο Αγιον Ορος και προς τιμήν της υπάρχουν θαυμάσιες θαυματουργές φορητές εικόνες. Στον κεντρικό Ναό του Πρωτάτου, όπου και οι περίφημες τοιχογραφίες του Μανουήλ Πανσελήνου, φυλάσσεται επί θρόνου στο Ιερό Βήμα και πίσω από την Αγία Τράπεζα η εικόνα "Αξιον Εστίν". Κατά την παράδοση γέρων μοναχός αναχωρών από το κελί του για να μετάσχει σε ολονυκτία στο Πρωτάτο ανέθεσε στον υποτακτικό του όσο θα έλειπε να αναγνώσει την ακολουθία. Προ της ακολουθίας εμφανίστηκε στον υποτακτικό άγνωστος νεαρός μοναχός, ο οποίος παρουσία του έψαλε ενώπιον της εικόνας τον άγνωστο έως τότε ύμνο: " Αξιον εστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον, την αειμακάριστον και παναμώμητον και μητέρα του Θεού ημών" και στο τέλος προσέθεσε τον γνωστό Υμνο "Την τιμιωτέραν των Χερουβείμ…". Κατόπιν παρακλήσεως του υποτακτικού ο άγνωστος μοναχός χάραξε τον Υμνο επί λίθινης πλάκας κι έφυγε. Όταν ο γέροντας και οι άλλοι μοναχοί πληροφορήθηκαν το γεγονός μετέφεραν την εικόνα στο Πρωτάτο και στη σημερινή της θέση, από την οποία, λόγω έργων, έχει τοποθετηθεί προσωρινά στον κυρίως ναό. Ενώπιον της καίει ακοίμητη καντήλα. Η πλάκα εστάλη στην Κωνσταντινούπολη.
Στη Μονή της Μεγίστης Λαύρας υπάρχει η εικόνα της Παναγίας της Κουκουζέλισσας, του 13ου αιώνα. Το όνομα της πήρε από τον περίφημο ψάλτη των ανακτόρων της Κωνσταντινουπόλεως Κωνσταντίνο Κουκουζέλη, ο οποίος κρυφά αναχώρησε από την Βασιλεύουσα και προσήλθε να μονάσει στο Αγιον Ορος. Εκεί δεν εμφάνισε το ταλέντο του κι έβοσκε πρόβατα. Όμως κάποια φορά που νόμιζε ότι ήταν μόνος και άρχισε να ψέλνει τον άκουσε μοναχός και διέδωσε τα περί της μελωδικότατης φωνής του, οπότε αποκαλύφθηκε ποιός ήταν. Κάποια φορά κουρασμένος από την πολύωρη ψαλμωδία ενώπιον της συγκεκριμένης εικόνας αποκοιμήθηκε στο στασίδι του και είδε στον ύπνο του την Παναγία να τον παρακίνεί να συνεχίσει να ψέλνει και τον διαβεβαίωσε ότι θα τον προστατεύει.
Στη Μονή Βατοπεδίου οι ιστορικές εικόνες της Παναγίας είναι τέσσερις. Στο σύνθρονο του Αγίου Βήματος του κεντρικού ναού (Καθολικού) βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας της Βηματάρισσας, ή Κτιτόρισσας. Κατά παλιά παράδοση όταν βάρβαροι επιδρομείς επιτέθηκαν στο Μοναστήρι μοναχός κατέβασε την εικόνα στο πηγάδι. Εκεί έμεινε 70 χρόνια και είχε λησμονηθεί, αλλά θαυματουργικά εμφανίστηκε και μάλιστα με τη λαμπάδα αναμμένη. Στην ίδια Μονή υπάρχει η εικόνα της Παναγίας της Αντιφωνήτριας. Κατά την παράδοση η Θεοτόκος απαγόρευσε στην αυτοκράτειρα Γκάλλα Πλακιδία, θυγατέρα του Θεοδοσίου του Μεγάλου, να εισέλθει στο Ναό. Ακόμη η Ελαιοβρύτισσα, στην αποθήκη της Μονής, που σε καιρό λιμού γέμισε τα άδεια πιθάρια με λάδι, σιτάρι και κρασί. Επίσης η Παναγία η Εσφαγμένη. Κατά την παράδοση ο διάκονος εκκλησιάρχης σε στιγμή εκνευρισμού την τραυμάτισε με μαχαιρίδιο, σημάδι που ακόμη φαίνεται στην εικόνα. Μετά το γεγονός τυφλώθηκε κι έμεινε τρία χρόνια σε μετάνοια μπροστά στην εικόνα. Λίγο προ του θανάτου του επανέκτησε την όραση του. Στη Μονή Βατοπεδίου φυλάσσεται και η Αγία Ζώνη της Παναγίας.
Στη Μονή Ιβήρων και σε παρεκκλήσιο κοντά στην θύρα της βρίσκεται η περίφημη εικόνα της Παναγίας της Πορταϊτισσας. Ρωσικό πιστό αντίγραφο διατηρείται στη Μόσχα και σε παρεκκλήσιο έξω από το Κρεμλίνο και είναι τόπος μεγάλου προσκυνήματος των Ορθοδόξων Ρώσων. Κατά την Παράδοση ήταν κτήμα δέσποινας της Κωνσταντινούπολης, η οποία για να την διασώσει από τους εικονομάχους την έριξε στη θάλασσα. Μετά από 70 χρόνια φανερώθηκε στους μοναχούς της Μονής Ιβήρων με φωτεινή στήλη που έφτανε ως τον ουρανό. Οι μοναχοί την πήραν και την έβαλαν στον κεντρικό Ναό, όμως εκείνη τρεις φορές εγκατέλειψε το ναό και πήρε θέση δίπλα στην Πύλη. Τότε και υπακούοντας στη θέληση Της οι μοναχοί έκτισαν εκεί ναϋδριο, στο οποίο έκτοτε βρίσκεται.
Στη Μονή Χελανδαρίου ο μέγας θησαυρός είναι η Παναγία η Τριχερούσα, κρεμασμένη πίσω από τον ηγουμενκό θρόνο. Ενώπιον της κατά την παράδοση προσευχήθηκε ο Αγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, του οποίου το χέρι είχε αποκοπεί από τους ανθρώπους του χαλίφη, κατόπιν διαβολής του εικονομάχου αυτοκράτορα Λέοντος Γ' του Ισαύρου και κατά θαυματουργικό τρόπο το χέρι του επικολλήθηκε σα να μην είχε ποτέ κοπεί… Ένα αργυρό χέρι, αφιέρωμα του αγίου Ιωάννου, είναι στερεωμένο στην εικόνα, η οποία τον 14ο αιώνα μεταφέρθηκε στο Χελανδάρι από τα Ιεροσόλυμα. Επίσης στη Μονή υπάρχει και η εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας και σε ένα από τα κελιά της, στις Καρυές, η θαυμάσια εικόνα της Παναγίας της Γαλακτοτροφούσας.
Στη Μονή Διονυσίου καύχημα της είναι η εικόνα της Παναγίας της Μυροβλύτισσας. Κατά την Παράδοση αυτή ήταν η εικόνα που κρατούσε ο Πατριάρχης Σέργιος κατά την πολιορκία της Βασιλεύουσας από τους Αβάρους, γι' αυτό και λέγεται και Ακάθιστος.
Της Μονής Κουτλουμουσίου γνωστότερη εικόνα είναι η Φοβερά Προστασία.
Στη Μονή Παντοκράτορος και στο Καθολικό της βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας της Γερόντισσας. Από τις ωραιότερες εικόνες του Ορους είναι αυτή του 14ου αιώνος που παριστάνει την Παναγία με τον Αγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο σε διάλογο.
Στη Μονή Ζωγράφου πιο γνωστή εικόνα είναι η Προαναγγελλόμενη. Κατά την παράδοση ο μοναχός που την είχε μπροστά του κι έψελνε τον Ακάθιστο Υμνο την άκουσε να του λέει να πάει να ειδοποιήσει τους μοναχούς ότι προσεγγίζουν πειρατές.
Η Μονή Δοχειαρίου έχει την Γοργοεπήκοο. Το 1664 η Παναγία παρήγγειλε στον τότε τραπεζάρη της Μονής Νείλο να μην περνά μπροστά της με αναμμένο δαδί, γιατί κάπνιζε την εικόνα της. Αυτός δεν υπάκουσε και τυφλώθηκε. Μετάνιωσε για την πράξη του και μετά από θερμή προσευχή είδε ξανά.
Στη Μονή Φιλοθέου φυλάσσεται η εικόνα της Γλυκοφιλούσας. Κατά την παράδοση και αυτή ρίχτηκε στη θάλασσα από την πατρίκια Βικτωρία για να σωθεί από τους εικονοκλάστες και βρέθηκε θαυματουργικά σε παραλία κοντά στη Μονή.
Στη Μονή Αγίου Παύλου υπάρχει μια ομάδα αξιόλογων εικόνων της Παναγίας. Ο Καθρέπτης είναι εικόνα μισοκαμμένη. Κατά την Παράδοση ανήκε στην Αγία Θεοδώρα, σύζυγο του Θεοφίλου, η οποία αποκατέστησε τις εικόνες και σώθηκε από θαύμα, όταν οι εικονομάχοι την πέταξαν σε φωτιά για να την κάψουν.
Η Μονή Ξενοφώντος διαθέτει την εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας. Κατά την παράδοση μόνη της τρεις φορές ήρθε στη Μονή από το Βατοπέδι και λόγω αυτού του γεγονότος συμφωνήθηκε να μείνει στην εν λόγω Μονή.
Η Μονή Γρηγορίου διαθέτει μια από τις σπάνιες εικόνες της Παναγίας της Γαλακτοτροφούσας, που θηλάζει δηλαδή το βρέφος Ιησού. Κατά τον Παν. Χρήστου κυρίως στην Αθωνική εικονογραφία δεν ήταν προσφιλές θέμα η εν λόγω Παναγία, γιατί εξέθετε το στήθος της. Όμως η εν λόγω εικόνα με την άφθαστη ιεροπρέπεια της είναι εξίσου σοβαρή με οποιαδήποτε άλλη εικόνα και γενικά η τρυφερή αυτή σκηνή είναι εξόχως σεμνή. ( Παν. Χρήστου "Το Αγιον Ορος", Εκδ. "Εποπτεία", Αθήνα, 1987, σελ. 427).
Στη Μονή Αγίου Παντελεήμονος υπάρχει η ρωσικής τεχνοτροπίας εικόνα της Παναγίας της Ιεροσολυμίτιδας. Τέλος στη Μονή Κασταμονίτου (Κωνσταμονίτου είναι νεότερη ονομασία) υπάρχει η εικόνα της Αντιφωνήτριας και της Οδηγήτριας, που δωρήθηκε στη Μονή από την Άννα τη Φιλανθρωπηνή της Σερβίας, το 1360.
Αθωνική Πολιτεία: Η αρχαιότερη Δημοκρατία
Η Αθωνική Πολιτεία, το Περιβόλι της Παναγίας, είναι η αρχαιότερη και μεγαλύτερη σε διάρκεια δημοκρατία της Οικουμένης, που διοικείται στα πρότυπα της αρχαίας άμεσης Αθηναϊκής Δημοκρατίας και, κατά κάποιο τρόπο, αποτελεί τη μεταχριστιανική συνέχεια της. Εχει ζωντανή και διαρκή ιστορία από το 963 έως σήμερα. Συστατικά της Ομόσπονδης αυτής Δημοκρατικής Μοναστικής Πολιτείας - που αποτελεί την πραγματική όψη του Χριστιανισμού, σε αντίθεση με το εκκοσμικευμένο και αυταρχικό καθεστώς του Βατικανού - είναι η ισοτιμία όλων των μοναχών - πολιτών της, που συνδυάζεται με την ταπείνωση και την αποκοπή του ιδίου θελήματος, η εναλλαγή ανά έτος στη νομοθετική και εκτελεστική εξουσία, η συμμετοχή όλων στα της διοίκησης της, αλλά ταυτόχρονα και η εσωτερική αυτονομία των "ομόσπονδων" κυρίαρχων 20 Μονών και η ελευθερία που δίδεται στους εγκαταβιούντας μοναχούς να διέφορες όψεις του μοναχισμού στις Μονές, στις Σκήτες, στα Κελιά και στα Ερημητήρια. Η αυτονομία στο καθεστώς του και οι προνομίες του Αγίου Ορους αναγνωρίζονται συνεχώς και έως σήμερα συνταγματικά από την Ελληνική Πολιτεία.
Μέλη της ομόσπονδης μοναχικής Πολιτείας είναι οι είκοσι κυρίαρχες Μονές. Δεν επιτρέπεται η αύξηση ή ελάττωση τους. Ολες είναι κοινόβια και δεν μπορούν πλέον να γίνουν ιδιόρρυθμες. Η ανώτατη Νομοθετική εξουσία ασκείται από την έκτακτο σύναξη, ή δισενιαύσια. Αυτή αποτελείται από τους ηγουμένους και τους αντιπροσώπους των Μονών συγκαλείται δυο φορές το χρόνο στις Καρυές και δικαιούται να ψηφίσει κανονιστικές διατάξεις, που δεν αντίκεινται στον Κ.Χ. του Αγίου Ορους. Παράλληλα υπάρχει το διαρκές βουλευτικό σώμα, που ονομάζεται Ιερά Κοινότητα και αποτελείται από τους αντιπροσώπους των είκοσι Μονών. Αυτοί εκλέγονται την 1η Ιανουαρίου κάθε χρόνου έχουν ετήσια θητεία, που μπορεί να παραταθεί, είναι άνω των 30 ετών και διακρίνονται "επί συνέσει και βίω ανεπιλήπτω". Όλοι είναι ίσοι μεταξύ τους και ισόψηφοι, διακρίνονται δε μόνο ως προς την ιεραρχική τάξη των Μονών. Παραμένουν στις Καρυές και συνεδριάζουν τακτικά μεν τρεις φορές την εβδομάδα, εκτάκτως δε όταν και όποτε χρειαστεί. Σε απαρτία βρίσκονται όταν παρόντα είναι τα 2/3 αυτών και οι αποφάσεις είναι κατά πλειοψηφία. Η ιεραρχική τάξη των Μονών είναι η ακόλουθη:
1) Μεγίστης Λαύρας, 2) Βατοπεδίου, 3) Ιβήρων, 4) Χελανδαρίου, 5) Διονυσίου, 6) Κουτλουμουσίου, 7) Παντοκράτορος, 8) Ξηροποτάμου
9) Ζωγράφου, 10) Δοχειαρίου, 11) Καρακάλου, 12) Φιλοθέου, 13) Σίμωνος Πέτρας, 14) Αγίου Παύλου, 15) Σταυρονικήτα, 16) Ξενοφώντος, 17) Γρηγορίου, 18) Εσφιγμένου, 19) Αγίου Παντελεήμονος, και 20) Κασταμονίτου.
Την εκτελεστική εξουσία ασκεί η Ιερά Επιστασία. Αυτή είναι 4μελής. Σ' αυτήν εναλλάσσονται οι Μονές ανά 5ετία, αφού η θητεία και της Επιστασίας είναι ετήσια. Οι πέντε πρώτες κατά την ιεραρχική τάξη Μονές είναι επικεφαλής των πέντε ομάδων της επιστασίας και από αυτές προέρχεται ο Πρωτεπιστάτης, που προεδρεύει της επιστασίας, ως Πρώτος μεταξύ ίσων. Μπορεί να είναι και απλός μοναχός, και είναι αξιοσημείωτο πως κατά τη θητεία του προϊσταται των ηγουμένων και όλων των ιερομονάχων! Ο Πρωτεπιστάτης και οι 3 Επιστάτες διαμένουν μονίμως στις Καρυές και κατέχουν ανά ένα μέρος από τα τέσσερα τμήματα της σφραγίδας του Αγίου Ορους. Ο Πρωτεπιστάτης κρατεί την του Πρώτου ράβδο "βακτηρίαν μέλαιναν μετ' αργυράς κεφαλίδος, υπό την οποία προσήρτηται μέλας σηρικός κροσσός". Η Ιερά Επιστασία έχει τη διαχείριση του κοινού ταμείου, διεκπεραιώνει την αλληλογραφία της Ιεράς Κοινότητας, χορηγεί τα Διαμονητήρια και συνεπικουρούμενη από την κρατική Αστυνομία ασκεί τα καθήκοντα του Δημάρχου, του Αστυϊάτρου, του Ειρηνοδίκου και του Πταισματοδίκου. Οι πέντε τετράδες των Μονών που ασκούν ανά έτος τα καθήκοντα της Ιεράς Επιστασίας κατανέμονται ως ακολούθως:
1. Μ. Λαύρα, Δοχειαρίου, Ξενοφώντος, Εσφιγμένου.
2. Βατοπεδίου, Κουτλουμουσίου, Καρακάλου, Σταυρονικήτα.
3. Ιβήρων, Παντοκράτορος, Φιλοθέου, Σίμωνος Πέτρας.
4. Χελανδαρίου, Ξηροποτάμου, Αγίου Παύλου, Γρηγορίου
5. Διονυσίου, Ζωγράφου, Αγ. Παντελεήμονος, Κασταμονίτου.
Οι πρώτες, κατά την αγιορειτική τάξη, πέντε Μονές έχουν το προνόμιο να αναδεικνύουν τον Πρωτεπιστάτη.
Τη Δικαστική Εξουσία και πλην των πολιτικών δικαστηρίων ασκεί σε πρώτο βαθμό η Επιστασία, σε δεύτερο η Ιερά Κοινότητα και σε τρίτο το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Οι κυρίαρχες Μονές έχουν υπό την ευθύνη τους τα λεγόμενα εξαρτήματα: Σκήτες, κελιά, ερημητήρια και καθίσματα. Σ' αυτά η ζωή των μοναχών είναι διαφορετική από ό,τι εντός των Μονών, τις οποίες και δεν επιβαρύνουν οικονομικά.
· Οι Σκήτες είναι τόπος εγκαταβιώσης αρκετών μοναχών, που είναι διασκορπισμένοι σε καλύβες - κελιά. Οι καλύβες έχουν συνήθως από έναν έως τρεις μοναχούς. Στο κέντρο της Σκήτης διαμένει ο επικεφαλής της, που ονομάζεται Δικαίος. Η θητεία του είναι ετήσια και η αντικατάσταση του γίνεται κάθε 8η Μαϊου.
· Τα κελιά είναι μεγάλα καλύβια, και ζουν σ' αυτά συνήθως 2-6 μοναχοί. Τα κελιά δίνονται προς χρήση από τις Μονές με επίδοση του λεγομένου «ομόλογου» σε έναν ή περισσότερους μοναχούς. Οι κελιώτες ζουν από τη γεωργία, ή τα χειροτεχνήματα τους.
· Εκτός από τις Σκήτες και τα καλύβια υπάρχουν τα ερημητήρια, σε μέρη απρόσιτα, όπου ζουν μοναχοί που αναζητούν την ησυχία και τη συνεχή και χωρίς περισπασμούς προσευχή.
· Τέλος υπάρχουν και τα καθίσματα. Αυτά τροφοδοτούνται από την κυρίαρχη Μονή, οι μοναχοί τους θεωρούνται μέλη της αδελφότητας της και διατηρούν δικό τους κελί μέσα στη Μονή, για να τους είναι εύκολη η παραμονή κατά τις αγρυπνίες και τις ακολουθίες των επίσημων ημερών.
Για περισσότερη μελέτη του Αγίου Όρους:
1. Σωτήρη Καδά « To Αγιον Όρος», Εκδοτική Αθηνών.
2. Γερασίμου Σμυρνάκη « To Αγιον Όρος», επανέκδοση, Εκδ. Πανσέληνος.
3. Μωυσή Αγιορείτου «Η Αθωνίτισσα Θεοτόκος», Εκδ. Μυγδονία.
4. Μωυσή Αγιορείτου « Οι Άγιοι του Αγίου Όρους», Εκδ. Μυγδονία.
5. Μωυσή Αγιορείτου, 3τομο «Μέγα Γεροντικό εναρέτων Αγιορειτών του 20ού αιώνος», Εκδ. Μυγδονία
6. Μοναχού Σωφρονίου Αγιοπαυλίτου " Θησαυροί Αγίου Ορους", Αθήναι, 1959.
7. Αθωνική Πολιτεία, Εκδοση ΑΠΘ επί τη χιλιετηρίδι του Αγίου Ορους, Θεσσαλονίκη, 1963
8. Παν. Χρήστου "Αγιον Ορος", Εκδ. "Εποπτεία", Αθήναι, 1987
9. Αγιον Ορος, Ιστορία Τέχνη, Παράδοση. Πρόλογος - Επιμέλεια Ι.Μ. Χατζηφώτη, Εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1996.
10. Νικολάου ιερομονάχου ( τώρα Μητρ. Μεσογαίας) "Αγιον Ορος", Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2000