Tου Μητροπολίτη Προικοννήσου Ιωσήφ
Eισήγηση στην ημερίδα του Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων.Σεβασμιώτατε,
Αγαπητοί πατέρες και αδελφοί,
Κύριε Πρόεδρε του Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων,
Αγαπητοί συνάδελφοι Θεολόγοι!
Κατ’ αρχήν ευχαριστώ θερμοτατα τον Σύνδεσμό σας για την ευγενή πρόσκληση να είμαι σήμερα
ανάμεσά σας ως ομιλητής, καθώς και τον Σεβ. Αρχιεπίσκοπο Κρήτης και πνευματικό πατέρα όλων μας κ. Ειρηναίο για την προφρόνως και ευγενώς, όπως πάντα, παρασχεθείσα ευλογία του, τόσο για να λειτουργήσω στα όρια της θεοσώστου Επαρχίας του, όσο και για να σας μιλήσω. Είμαι δέσμιος της αγάπης όλων σας! Θα προσπαθήσω να δώσω, όσο μπορώ, μια απάντηση στο ερώτημα:
«Κρίση οικονομική ή Κρίση του Θεού;»
Eισήγηση στην ημερίδα του Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων.Σεβασμιώτατε,
Αγαπητοί πατέρες και αδελφοί,
Κύριε Πρόεδρε του Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων,
Αγαπητοί συνάδελφοι Θεολόγοι!
Κατ’ αρχήν ευχαριστώ θερμοτατα τον Σύνδεσμό σας για την ευγενή πρόσκληση να είμαι σήμερα
ανάμεσά σας ως ομιλητής, καθώς και τον Σεβ. Αρχιεπίσκοπο Κρήτης και πνευματικό πατέρα όλων μας κ. Ειρηναίο για την προφρόνως και ευγενώς, όπως πάντα, παρασχεθείσα ευλογία του, τόσο για να λειτουργήσω στα όρια της θεοσώστου Επαρχίας του, όσο και για να σας μιλήσω. Είμαι δέσμιος της αγάπης όλων σας! Θα προσπαθήσω να δώσω, όσο μπορώ, μια απάντηση στο ερώτημα:
«Κρίση οικονομική ή Κρίση του Θεού;»
Αναδημοσίευση από την Συνοδοιπορία
1. Στις ζοφερές ημέρες μας όλοι μιλούμε για την «Κρίση» που ενέσκηψε και μας ταλανίζει, τόσο εδώ στην Ελλάδα, όσο και στην Ευρώπη και σε άλλες χώρες του κόσμου. Πέντε μέχρι στιγμής ευρωπαίοι πρωθυπουργοί κατέρρευσαν άδοξα μέσα στη δίνη αυτής της κρίσης. Χιλιάδες άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά αντιμέτωποι με το φάσμα της οικονομικής καταστροφής, της ανεργίας και της φτώχειας, ενώ πολλοί έχουν κιόλας φτάσει στο απονενοημένο διάβημα. Ήδη μιλούν για εκατοντάδες αυτοκτονίες την τελευταία διετία στην πατρίδα μας, άμεσα συναρτημένες με την περιλάλητη κρίση.
Τα ΜΜΕ συνήθως τις αποσιωπούν και από μια έποψη ίσως καλώς πράττουν. Οι μισθοσυντήρητοι και οι συνταξιούχοι του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα είδαν το μισθό και τη σύνταξή τους να περιορίζεται άγρια. Οι υπεύθυνοι διαχειριστές της ζωής και του μέλλοντός μας συμπεριφέρονται σαν μαθητευόμενοι μάγοι, λαμβάνουν σπασμωδικές αποφάσεις, φάσκουν και αντιφάσκουν, σήμερα αποφασίζουν κάτι και αύριο το αναιρούν, υπόσχονται, αυτοδιαψεύδονται και τραυματίζουν καθημερινά το ηθικό και την αξιοπρέπειά μας. Οι φόροι και τα τέλη έρχονται σαν καταιγίδα, αυξάνονται συνέχεια με γεωμετρική πρόοδο και εισπράττονται εκβιαστικά, χωρίς μάλιστα να λαμβάνεται κάποια μέριμνα για δίκαιη κατανομή τους. «Το κράτος διεκδικεί συνέχεια τα δάκρυα και το αίμα μας», όπως σωστά παρατήρησε σε εγκύκλιό του ο Μητροπολίτης Μεσογαίας Νικόλαος, «χωρίς καμμιά ελπίδα και εγγύηση», ενώ «προσφέρει στο λαό πολύ λιγότερα απ’ όσα του απαιτεί» (Εγκύκλ. 63/30-9-2011).
Το περίφημο «κοινωνικό κράτος» όπως το γνωρίζαμε αρχίζει να συρρικνώνεται ταχύτατα και να αποσύρρεται από το προσκήνιο. Μ’ αυτά και μ’ αυτά, κυριολεκτικά «ισοπεδωθήκαμε στο μηδέν της περιουσίας μας και στο τίποτα της αξιοπρεπείας μας» (ενθ’ ανωτ.). Η κατάθλιψη, το πονηρό πνεύμα της λύπης, όπως την ονομάζει ο Άγιος Κασσιανός ο Ρωμαίος, είναι κατόπιν τούτων η ευρύτατα ενδημούσα νόσος και στον τόπο μας, και μάλιστα στα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ η κατανάλωση των σχετικών ψυχοφαρμάκων έχει αυξηθή δραματικά. Οι ειδήσεις, του εσωτερικού και του εξωτερικού, που βομβαρδίζουν κάθε ώρα τ’ αφτιά μας και τα μάτια μας, προξενούν όχι ανησυχία, αλλά κυριολεκτικά πανικό! Ένα δαιμονικό γαϊτανάκι οικονομικής και κοινωνικής καταρρεύσεως ξετυλίγεται στην Ευρώπη, στην Αμερική και σ’ άλλες χώρες της σφαίρας, στο οποίο η μικρή Ελλάς έχει, δυστυχώς, κεντρικό ρόλο. Οι πολιτικοί, που ήκιστα αδίκως, θεωρούνται ανεπαρκείς, αναξιόπιστοι και κυριολεκτικά «χαλασοχώρηδες» κατά Παπαδιαμάντην, συγκεντρώνουν πάνω τους την μήνιν και τα πυρά των αγανακτισμένων και απελπισμένων. Θυμηθήτε τα γεγονότα της 28ης Οκτωβρίου. Κύματα αγανακτισμένων πολιτών κάθε ηλικίας, κοινωνικής τάξεως και μορφωτικού επιπέδου, κατακλύζουν τις πλατείες και των ελληνικών πόλεων, όπως και των μεγαλουπόλεων του εξωτερικού, διαμαρτυρομένων έντονα για τη διάχυτη δυστυχία. Συλλαλητήρια επί συλλαλητηρίων και διαδηλώσεις επί διαδηλώσεων διοργανώνονται για να υψώσουν διάτορη φωνή απογνώσεως. Η κρατική εξουσία τους δειχνει άγρια τα δόντια της. Η διανόηση κάνει τις αναλύσεις και τις εκκλήσεις της σε διάφορους τόνους, αλλά δεν καταφέρνει να ξορκίσει τη σύγχυση. Τα εκκλησιαστικά συσσίτια των απόρων που διοργανώνουν αξιέπαινα πολλές ενορίες μας, αποτελούν τη μόνη, συχνά, ελπίδα για να αντιμετωπίσουν το φάσμα της πείνας ολοένα και περισσότεροι συνάνθρωποι, αξιοπρεπείς μέχρι χθες νοικοκύρηδες. Οι άστεγοι πολλαπλασιάζονται συνεχώς και μάλιστα εν καιρώ χειμώνος.
Οι περισσότεροι που κυκλοφορούν στους δρόμους συμπεριφέρονται νευρωτικά, είναι έτοιμοι να εκραγούν η δείχνουν αφηρημένοι, με τον νου να ταξιδεύει αλλού. Στις συζητήσεις, ακόμη και των απλουστέρων στο καφενείο η στο χωριό, μπήκαν νέοι όροι όπως: Μνημόνιο, Μεσοπρόθεσμο, Goldman Sachs, οίκοι αξιολόγησης, σπρέντς, ασφάλιστρα κινδύνου, επιτόκια, ΔΝΤ, Ευρωζώνη, Τρόϊκα, διάθεση ομολόγων, δημοσιονομική εξυγίανση, εκταμίευση της δόσης κ.α.π. Όλοι κουβεντιάζουν για το αν το Μνημόνιο είναι στην πραγματικότητα το Μνημόσυνο της Ελλάδος όπως την ξέραμε. Αν το Μεσοπρόθεσμο είναι απλώς προοίμιο πολλών άλλων μεταμεσοπροθέσμων και μακροπροθέσμων στραγγαλιστικών μέτρων που σαν οδοστρωτήρες θα περάσουν πάνω από τον ταλαίπωρο λαό μας. Αν θα πρέπει να μείνουμε στο ευρώ η να επιστρέψουμε στη σεμνή δραχμούλα μας. Αν αξίζει να παραμένουμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση η να αποχωρήσουμε. Αν αντέχει το οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τεκτονικό σεισμό που το σείει (Ιταλία, Πορτογαλλία, Ισπανία, Ιρλανδία, Ισλανδία κ.λπ. κ.λπ.), η αν θα καταρρεύσει καταπλακώνοντάς μας όλους κάτω από τα ερείπιά του.
Αν η Αμερική, η Ρωσία η η Κίνα μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση της καταστάσεως. Όλοι γίνονται αυτοχειροτόνητοι οικονομικοί και κοινωνικοί αναλυτές και διεθνολόγοι και αποφαίνονται ανάλογα. Πολλοί αναζητούν ήδη μια χώρα για να μεταναστεύσουν, και μάλιστα νέοι, που βλέπουν εδώ τα φτερά τους και τα όνειρά τους τραγικά ψαλλιδισμένα και ασφυκτιούν. Στην Κύπρο έχουν κιόλας κατευθυνθή πολλοί, στις διάφορες δυτικοευρωπαϊκές χώρες άλλοι, αρκετοί αναζητούν καλλίτερες συνθήκες στη γείτονα Τουρκία, ενώ πάρα πολλοί αναζητούν τους γνωστούς παλαιότερους μεταναστευτικούς «παραδείσους» της Αυστραλίας και της Αμερικής. Ασφαλώς δεν πρόκειται για ανειδίκευτους χειρώνακτες αλλά συχνά για ανθρώπους με πανεπιστημιακά πτυχία, με γλώσσες, με διδακτορικά κ.τ.τ. Κατάσταση γενικώς σουρρεαλιστική, τραγική, θρήνου και οιμωγής άξια, κυριολεκτικά δαιμονική. Αυτά είναι γνωστά σε όλους. Και όλοι αναζητούν τη ρίζα του μεγάλου κακού στην πριν από δυόμιση χρόνια κατάρρευση της Lehman Brothers στη Νέα Υόρκη και στις περιπέτειες (και αθλιότητες) των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων της Wall Street, με τα λεγόμενα «Golden Boys» να επισύρρουν στις κεφαλές τους τα αναθέματα των θυμάτων από κάθε γωνιά της γης. Θεωρούν ότι εδώ, στους άπληστους μεγαλοτραπεζίτες και στα μοχλευμένα λογιστικά τους κεφάλαια, στο αμέτρητο «χρήμα -αέρα», στα λιμνάζοντα ομόλογα (η αγορά ομολόγων είναι σε αξία πέντε φορές μεγαλύτερη από όλο το Ακαθάριστο Ετήσιο Προϊόν της υφηλίου, ενώ η αγορά των διεθνών παραγώγων είναι δώδεκα φορές μεγαλύτερη από το παγκόσμιο ΑΕΠ!), στις χρηματιστηριακές «φούσκες», βρίσκεται η γενεσιουργός αιτία της καταστάσεως που βιώνουμε. Και βέβαια κανείς εχέφρων δεν θα υποστηρίξει ότι τα άδηλα εκείνα και κρύφια μυστήρια και τα θλιβερά γεγονότα στην πέραν των Γαδήρων υπερδύναμη είναι άσχετα με τα σημερινά δικά μας οξύτατα προβλήματα.
Όπως άλλωστε δεν είναι άσχετα και κάποια άλλα, όπως το λίγο παλαιότερο «Κραχ» του Χρηματιστηρίου Αξιών Αθηνών του 1999, όταν εκατό περίπου δισεκατομμύρια ευρώ άλλαξαν απότομα χέρια, με αποτέλεσμα χιλιάδες μικροεπενδυτές να θρηνούν μέχρι σήμερα τις οικονομίες μιας ζωής, το εφάπαξ των γηρατειών τους η όσα αφρόνως δανείσθηκαν από τις Τράπεζες για να «παίξουν» στο Χρηματιστήριο επ’ ελπίδι ευκόλου και υψηλού κέρδους. Βεβαίως κάποιοι άλλοι εθησαύρισαν απ’ εκείνο το απότομο ξεφούσκωμα και είναι κρίμα που δεν βρέθηκε μέχρι σήμερα μια σοβαρή κυβέρνηση με αποφασιστικότητα να αντιμετωπίσει τους ταχυδακτυλουργούς εκείνους της απάτης κυριολεκτικά ως «πλουτίσαντας επί Κατοχής». Κάποιοι, με όχι εντελώς αβάσιμη καχυποψία, αναζητούν πίσω από τις καλοσφαλισμένες πόρτες ιδιοτύπων διεθνών λεσχών όπως η λεγόμενη Τριμερής Επιτροπή (The Trilateral Commission) η η Λέσχη Bilderberg, τα γενεσιουργά αίτια της παγκόσμιας Κρίσεως. Άλλοι μέμφονται την Κομμισιόν της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, την ακαμψία του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος η την επιθυμία της Γερμανίας για μια Γερμανική Ευρώπη. Άλλοι στοχοποιούν φορολογικούς παραδείσους όπως τα Cayman Islands της Καραϊβικής με τις υπεράκτιες εταιρίες, το Λιχτενστάϊν και την Ελβετία με το απόλυτο τραπεζικό απόρρητο (τελευταίως αυτό έχει ξεπερασθή, αλλά η Ελλάδα μένει ένοχα αδιάφορη!), όπου φυγαδεύεται το μαύρο χρήμα, προϊόν οικονομικού (τουλάχιστον!) εγκλήματος.
Άλλοι κατηγορούν μεγάλες διεθνείς εταιρίες που εξυπηρετούν τεράστια συμφέροντα (όρα και Siemens) και τους εντόπιους πράκτορές τους, που και όταν αποκαλύπτεται ο καταλυτικός ρόλος τους εξασφαλίζουν την ασυλία τους στα όρια της μητέρας-πατρίδας της εταιρίας. Δεν είμαι ειδικός για να εκφέρω γνώμη, χωρίς τούτο να σημαίνει και ότι είμαι κρετίνος η ότι δεν έχω τις υποψίες μου. Οπωσδήποτε όμως θα είμασταν πολύ μακρυά από την αλήθεια αν δεν αναζητούσαμε ταπεινά ευθύνες και από μας τους ίδιους. «Πολλά γαρ πταίομεν άπαντες». Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Μεσογαίας Νικόλαος: «Σίγουρα και η δική μας ευθύνη ως λαού δεν είναι καθόλου μικρή. Συμφωνήσαμε με τις μικρονοϊκές πολιτικές επιλογές και τις κάναμε συνήθειες και νοοτροπία μας. Η ανειλικρίνεια, η αδιαφορία, το βόλεμα, το εύκολο κέρδος, η προσβολή των θεσμών, η ύβρις κατά της πίστης και της παράδοσής μας, η ασέβεια κατά του κράτους και των νόμων, οι αλόγιστες διεκδικήσεις, αποτέλεσαν κομμάτια της ζωής του νεοέλληνα που δεν μας τιμούν καθόλου… Το δικό μας μερίδιο ευθύνης για το σημερινό μας κατάντημα δεν είναι ευκαταφρόνητο.» (ενθ’ ανωτ.).
Είμαστε βουτηγμένοι σε ηθική και πνευματική κρίση! Έχουμε απομακρυνθή από την ευθεία όδό του Χριστού! Αυτή είναι μια οδυνηρή όσο και αναμφισβήτητη πραγματικότητα!
2. Η σημερινή Κρίση, αγαπητοί μου, όπως επιγραμματικά την περιγράψαμε, δεν είναι βεβαίως η πρώτη που βιώνει η άνθρωπότητα. Είναι πολύ χρήσιμο να θυμούμαστε ότι πριν από ογδόντα χρόνια ο κόσμος είχε ζήσει τη «Μαύρη Τρίτη», δηλαδή την 29η Οκτωβρίου 1929, όταν μ’ ένα τρομερό «Κραχ» του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης ξέσπασε η Παγκόσμια Οικονομική Ύφεση, «The Great Depression», που έφερε την πείνα και την εξαθλίωση σε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων σ’ όλο τον κόσμο. Περίπου δέκα χιλιάδες τράπεζες τινάχθηκαν στον αέρα, εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τις καταθέσεις τους, τις επιχειρήσεις τους, τα υποθηκευμένα λόγω δανείων σπίτια και περιουσίες τους. Μεγάλες επιχειρήσεις διαλύθηκαν, τα εργοστάσια έκλεισαν, η βιομηχανία και το εμπόριο έγιναν συντρίμμια, ενώ κατά σύμπτωση ενέσκηψε και μια μεγάλη περίοδος ξηρασίας στις Η.Π.Α., που κράτησε ως το 1930, κι εκαθηλωσε στο ναδίρ και την αγροτική παραγωγή. Πρώην εκατομμυριούχοι, επιχειρηματίες, βιομήχανοι κ.τ.τ. βρέθηκαν ξαφνικά να πουλούν μήλα και μολύβια σε καροτσάκια μικροπωλητού στους δρόμους για να επιβιώσουν. Άνθρωποι άρχισαν να αυτοκτονούν πηδώντας από τα ψηλά κτίρια. Μόνο στις Η.Π.Α. το ένα τρίτο του λαού βρέθηκε πολύ κάτω από το συμβατικό όριο της φτώχειας. Σε άλλες χώρες τα πράγματα υπήρξαν χειρότερα.
Στρατειές ατέλειωτες οι άνεργοι, οι νεόπτωχοι, οι πεινασμένοι, οι απελπισμένοι σε όλο τον δυτικό κόσμο, ήταν ένα θαυμάσιο άλλοθι για τους μπολσεβίκους και κομμουνιστές της Σοβιετικής Ενώσεως ν’ αναθεματίζουν το κεφάλαιο (όχι το βιβλίο του Μαρξ!) και τον καπιταλισμό, καλώντας τους «προλετάριους» όλης της γης να ενωθούν κάτω από την «μπαντιέρα ρόσα τριονφερά» για ν’ απολαύσουν τον επαγγελλόμενο ερυθρό παράδεισο. Ήταν επίσης ένα θαυμάσιο άλλοθι για παρανοϊκούς αρχολίπαρους και σπουδαρχίδες δημοπίθηκους, όπως κάποιος Αδόλφος Χίτλερ, για να ξεσηκώσουν τις πανικόβλητες μάζες, να τις φανατίσουν και να στήσουν σκοτεινά ολοκληρωτικά καθεστώτα που θα έβαφαν στο αίμα όλη την υφήλιο με τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Εάν λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν αφ’ ενός μεν το γεγονός ότι η ιστορία προχωρεί σαν σπιράλ και κάποτε μερικά φαινόμενά της επαναλαμβάνονται, αφ’ ετέρου δε ότι η οικονομία σήμερα είναι πολύ περισσότερο παγκοσμιοποιημένη απ ?τι το 1929, το Κραχ του έτους εκείνου, που εκράτησε μια ολόκληρη δεκαετία και κατέληξε μέσα στον ωκεανό αίματος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, μόνο αίσια σημεία δεν φανερώνει στον ορίζοντα των καιρών μας.
3. Αλλ’ ας έλθουμε τώρα στην έννοια της λέξεως «Κρίση», με την οποία χαρακτηρίζουμε τη σύγχρονη οδυνηρή συγκυρία. Τη χρησιμοποπιούμε σήμερα με την ιατρική έννοια του όρου: Δηλαδή ως απότομη και οξεία εμφάνιση συμπτωμάτων μιας παθογένειας, με προφανείς κινδύνους. Ασφαλώς υπάρχουν και άλλες έννοιες του όρου, όπως: Γνώμη, εκτίμηση, αποτίμηση, εκλογή, επιλογή, προτίμηση, δοκιμή δεξιότητας η δύναμης, έκβαση η αποτέλεσμα μιας υποθέσεως, ενός γεγονότος κ.λπ. Υπάρχει όμως και η δικανική έννοια: Δίκη, δικαστική απόφαση! Και βεβαίως, στη συνάφεια αυτή υπάρχει και ο Κριτής, επίγειος η Θείος. Η τελευταία αυτή σημασία φρονώ ταπεινά ότι τεροιάζει περισσότερο στα δεδομένα που μας απασχολούν.
Μας είχε διδάξει ενωρίτατα και πολύ καθαρά ο Θεός ότι: «Εγώ ειμί Κύριος ο Θεός σου… ουκ έσονταί σοι θεοί έτεροι πλην εμού. Ου ποιήσεις σεαυτώ είδωλον ουδέ παντός ομοίωμα, όσα εν τω ουρανώ άνω και όσα εν τη γη κάτω και όσα εν τοις ύδασιν υποκάτω της γης. ου προσκυνήσεις αυτοίς ουδέ μη λατρεύσης αυτοίς» (Έξοδ. Κ 1-5). Μας είχε εκ νέου προειδοποιήσει: «Ουδείς δύναται δυσί κυρίοις δουλεύειν. η γαρ τον ένα μισήσει και τον έτερον αγαπήσει, η ενός ανθέξεται και του ετέρου καταφρονήσει. Ου δύνασθε Θεώ δουλεύειν και μαμωνά» (Ματθ. Στ 24). Η λέξη μαμωνάς είναι αραμαϊκή και σημαίνει κέρδος (συνηθέστερα ανέντιμο), λύτρα, δωροδοκία, αποζημίωση, πάντοτε με μια αίσθηση αναξιοπρέπειας και τινος ηθικά επιλήψιμου. Παραπέρα δηλώνει τον υλικό πλούτο και την αρρωστημένη προσκόλληση σ’ αυτόν. Σημαίνει τελικά πλεονεξία, την οποία ο Απόστολος Παύλος απερίφραστα εχαρακτήρισε ως ειδωλολατρία (Κολ. Γ 5).
Η πλεονεξία παραγκωνίζει τον Θεό δίνοντας προτεραιότητα στα υλικά αγαθά, ωσάν αυτά να μπορούν να στηρίξουν την ελπίδα του ανθρώπου για ζωή. Ο πλεονέκτης προσκολλάται αρρωστημένα στα υλικά αγαθά, αφοσιώνεται στην απόκτηση, την αύξηση η διατήρησή τους και ξεχνά ολότελα τον τροφοδότη και ζωοδότη Θεό. Η ύλη έγινε η θρησκεία του, ο χαμοθεός του, αυτήν εμπιστεύεται, δηλαδή πιστεύει, γι’ αυτήν κάνει τα πάντα. «Ο αγαπών αργύριον, ούτως ως αγαπάν ώφειλε Κύριον τον Θεόν εξ όλης της ψυχής», λέει ο Μέγας Βασίλειος, «ο τοιούτος αντί του δεουλεύειν τω Κυρίω, δουλεύει τω μαμωνά, το τω Θεώ οφειλόμενον της αγάπης μέτρον επί το αργύριον μεταθείς. Δια τούτο γίνεται η πλεονεξία ειδωλολατρία επειδάν τα τω Κυρίω προσφερόμενα δώρα επί τα γήϊνα μετενέγκη» (Εις τον Προφ. Ησαΐαν, κεφ. 1, PG 30, 212 CD). Δυστυχώς στην εποχή μας θα ακουόταν εξαιρετικά επίκαιρος ο λόγος του προ ολίγων ημερών εορτάσαντος Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου: «Οι πολλοί περί την των χρημάτων μαίνονται συλλογήν και τον Θεόν μισήσαντες αγαπώσι τον μαμωνάν» (Περί Κατανύξεως Α , ΕΠΕ 28, 634).
Η λατρεία του μαμωνά είναι η μεγάλη αμαρτία των ημερών μας! Τι άλλο μαρτυρεί η λύσσα με τις ατέλειωτες επενδύσεις, τα χρηματιστήρια, τις μετοχές, τα χαρτοφυλάκια, τα ρέπος, τα ομόλογα, τις ρευστοποιήσεις, τα θαλασσοδάνεια, τις μεγαλοπιστώσεις, τα συναλλαγματικά παιγνίδια, την ακαριαία παρακολούθηση των διεθνών αγορών, των επιτοκίων, των συναλλαγών, της τιμής του χρυσού, του σκαμπανεβάσματος των αξιών κ.τ.τ.; Όποιος έχει όμματα πνευματικά βλέπει ότι μπροστά μας «έστηκεν εικών χρυσή, η του μαμωνά τυραννίς», όπως θάλεγε και πάλι ο θείος Χρυσόστομος (Κατά Ματθαίον Α , ΕΠΕ 9, 154). Εικόνα Ναβουχοδονοσώρειος εν πεδίω Δεηρά, την οποία «έκνοον πρόσταγμα τυράννου δυσεβούς» καλεί επίμονα σε διαρκή προσκύνηση. Και όποιος έχει «ώτα ακούειν», μέσα από τα πολυμέσα, την τηλεόραση, το διαδίκτυο, τον τύπο, το ραδιόφωνο κ.λπ., ακούει τον πονηρό κήρυκα με διάτορη φωνή να εντέλλεται: «Υμίν λέγεται, λαοί, φυλαί, γλώσσαι• η αν ώρα ακούσητε της φωνής της σάλπιγγος, σύριγγός τε και κιθάρας, σαμβύκης και ψαλτηρίου και συμφωνίας και παντός γένους μουσικών, πίπτοντες προσκυνείτε τη εικόνι τη χρυσή η έστησεν Ναβουχοδονόσωρ ο βασιλεύς» (Δαν. Γ 4-5).
Οι περισσότεροι ενέδοσαν «και εγένετο ότε ήκουσαν οι λαοί της φωνής της σάλπιγγος, σύριγγός τε και κιθάρας, σαμβύκης και ψαλτηρίου και συμφωνίας και παντός γένους μουσικών, πίπτοντες πάντες οι λαοί, φυλαί, γλώσσαι προσεκύνουν τη εικόνι τη χρυσή, η έστησε Ναβουχοδονόσωρ ο βασιλεύς» (Δαν. Γ , 7) στη Wall Street, στα Χρηματιστήρια, στις Τράπεζες, στα ανταλλακτήρια, στα σαράφικα, στα αεριτζήδικα της Νέας Υόρκης, της Αθήνας, του Λονδίνου, του Τόκυο, του Χονγκ-Κονγκ, του Πεκίνου, των Βρυξελλών, της Φραγκφούρτης, του Παρισιού κ.λπ. Ελάχιστοι είναι με τη μερίδα των αγίων Τριών Παίδων! Οι περισσότεροι προτίμησαν την εικόνα τη χρυσή, τον μαμωνά. Άλλοι ενεργώς και δημοσία και γυμνή τη κεφαλή και άλλοι υποκαρδίως, ρίχνοντας κρυφά προς το μέρος της το θυμίαμα της επιθυμίας.
Οι πάντες, σχεδόν, «φιλαργυρίαν νοσούντες, την πάντων κακών αιτίαν» (Γρηγ. Παλαμάς: ομιλ. ΛΘ ?ν Λιτή, ΕΠΕ 10, 500-502), «εματαιώθησαν εν τοις διαλογισμοίς αυτών και εσκοτίσθη η ασύνετος αυτών καρδία• φάσκοντες είναι σοφοί εμωράνθησαν, και ήλλαξαν την δόξαν του αφθάρτου Θεού» (Ρωμ α , 22-23) – μετήλλαξαν δηλ. την λατρεία του μόνου αληθινού Θεού μ’ εκείνην του ειδώλου της απάτης του πλούτου, της ύλης, του χοός. Παραδόθηκαν «εις νουν αδόκιμον» και όχι μόνο συμπεριφέρθηκαν όπως πιο πριν με επώδυνη ειλικρίνεια μας διεζωγράφισε ο Μητροπολίτης Μεσογαίας, αλλά διέπραξαν και το άκρον άωτον της αμαρτίας, δηλ. την ειδωλολατρία! Δεν στοχάσθηκαν τουλάχιστον πως η ύλη, ο πλούτος, το συνάλλαγμα, είναι «ολιγοχρόνιον κτήμα• αγνώμων οικέτης, αιμοβόρος και ανδροφόνος• ποταμίων ρευμάτων μιμείται φύσιν» (Ιω. Χρυσόστομος: Εις το «Μη φοβού όταν πλουτήση άνθρωπος», Α , ΕΠΕ 8Α, 276-278) η εκείνο που τόσο όμορφα λέει με ηδυσμένο ποιητικό λόγο ο Θεολόγος Γρηγόριος: «Τα δε χρήματα παίζει πλανώντα την φιλόπλουτον νόσον, άλλοις επ’ άλλω προσγελάν πεφυκότα, πόρνης απίστου τον τρόπον μιμούμενα, πολλούς εραστάς ποικίλως μωκωμένης, συνόντα, και φεύγοντα, και κολλώμενα, τούτοις, εκείνοις, ουδενί δε γνησίως. Το γαρ βέβαιον ουκ έχει πλούτου φύσις, λάβροις θαλάσσης κύμασιν εικασμένη, κυρτουμένοις, πίπτουσιν αστάτω φορά» (Έπη εις ετέρους Η , Προς Σέλευκον, ΕΠΕ 11, 136-138). Ήδη η πόρνη εκείνη τους ξεγέλασε, ο θησαυρός έφυγε από τα χέρια τους, κατακρήμνισε τα όνειρά τους, διέλυσε τα σχέδιά τους, ετσάκισε τα φτερά τους κι έφερε τόση δυστυχία στην ανθρωπότητα! «Ο πεποιθώς επί πλούτω ούτος πεσείται» {Παροιμ. Ια , 28), έλεγε η Γραφή, αλλά ποιός άκουε;
Και τώρα, οι προστιθέντες καρδίαν στον ρέοντα πλούτο (Ψαλμ. Ξα 11), δηλαδή «οι την εικόνα προσκυνήσαντες, όψονται το πυρ αυτοίς θηρίου χαλεπώτερον παντός επιπηδών και καθέλκον ένδον» (Ιω. Χρυσόστομος: Κατά Ματθαίον Α , ενθ’ ανωτ.). Μόνο που στο πυρ αυτό μαζί με τα ξερά καίγονται ήδη και τα χλωρά. Μαζί με τους χρυσολάτρες, τους παραδόπιστους, τους χαμοθεόδουλους, εκείνους που για χάρη του μπεζαχτά αδίκησαν πολλούς, επάτησαν επί πτωμάτων, ευτέλισαν θεσμούς, απομύζησαν την ικμάδα λαών και χωρών ολοκλήρων, υφίστανται τις συνέπειες της μεγάλης αμαρτίας και πολλοί λιγότερο υπεύθυνοι, και κάποιοι λίγοι ανεύθυνοι. Κρίση! Συμφορά!...
Θα μου επιτρέψετε στο σημείο αυτό να δανειστώ τα φώτα ενός συγχρόνου Αγίου, του Επισκόπου Ζίτσης και Αχρίδος Νικολάου Βελιμίροβιτς (+1956), του «Νέου Χρυσοστόμου» της Σερβικής Εκκλησίας, ο οποίος έζησε την Παγκόσμια Οικονομική Ύφεση του 1929. Κάποιος ιερέας Κόναν του έγραψε ρωτώντας τον από που προερχόταν η κρίση εκείνη και τι εσήμαινε αυτή. Του απάντησε, μεταξύ άλλων: «Η ‘crisis’ [κρίση] είναι ελληνική λέξη και σημαίνει ‘δίκη’… Έως τώρα οι ευρωπαϊκοί λαοί χρησιμοποιούσαν τη λέξη ‘δίκη’, αντί για τη λέξη ‘κρίση’, όποτε και να τους εύρισκε κάποια συμφορά. Τώρα η καινούργια λέξη αντικατέστησε την παλιά, και το κατανοητό έγινε ακατανόητο. Όταν γινόταν ξηρασία, πλημμύρα, πόλεμος η έπεφτε επιδημία, όταν έρριχνε χαλάζι, γίνονταν σεισμοί, πνιγμοί και άλλες συμφορές, λέγανε: ‘Θεία δίκη’! Και αυτό σημαίνει: κρίση μέσα από ξηρασίες, κρίση μέσα από πλημμύρες, μέσα από πολέμους, μέσα από επιδημίες κ.λπ. Και τη σημερινή χρηματικο-οικονομική δυσκολία ο λαός την θεωρεί ως Θεία δίκη, όμως δεν λέει η δίκη αλλά η κρίση. Έτσι ώστε η δυσκολία να πολλαπλασιάζεται με το να γίνεται ακατανόητη! Εφόσον όσο ονομαζόταν με την κατανοητή λέξη ‘δίκη’, ήταν γνωστή και η αιτία, λόγω της οποίας ήρθε η δυσκολία, ήταν γνωστός και ο Δικαστής, ο Οποίος επέτρεψε την δυσκολία, ήταν γνωστός και ο σκοπός της επιτρεπόμενης δυσκολίας. Μόλις όμως χρησιμοποιήθηκε η λέξη ‘κρίση’, λέξη ακαταλαβίστικη σε όλους, κανείς δεν ξέρει πια να εξηγήσει ούτε για ποιό λόγο, ούτε από Ποιόν, ούτε ως προς τι; Μόνο σ’ αυτό διαφέρει η τωρινή κρίση από τις κρίσεις που προέρχονται από την ξηρασία η την πλημμύρα η τον πόλεμο η την επιδημία η τους πνιγμούς η κάποιους άλλους πειρασμούς. Με ρωτάς για την αιτία της τωρινής κρίσης, η της τωρινής Θείας δίκης! Η αιτία είναι πάντοτε η ίδια. Η αιτία για τις ξηρασίες, τις πλημμύρες, τις επιδημίες και άλλα μαστιγώματα της γενιάς των ανθρώπων, είναι η αιτία και για την τωρινή κρίση.
Η αποστασία των ανθρώπων από τον Θεό! Με την αμαρτία της Θεο-αποστασίας, οι άνθρωποι προκάλεσαν αυτή την κρίση, και ο Θεός την επέτρεψε, ώστε να ξυπνήσει τους ανθρώπους, να τους κάνει ενσυνείδητους, πνευματικούς, και να τους γυρίσει προς Εκείνον. Στις μοντέρνες αμαρτίες – μοντέρνα και η κρίση. Και όντως ο Θεός χρησιμοποίησε μοντέρνα μέσα ώστε να το συνειδητοποιήσουν οι μοντέρνοι άνθρωποι: χτύπησε τις τράπεζες, τα χρηματιστήρια, τις οικονομίες, το συνάλλαγμα των χρημάτων. Ανακάτωσε τα τραπέζια στις συναλλαγές σ’ όλο τον κόσμο, όπως κάποτε στο ναό των Ιεροσολύμων. Προξένησε πρωτόγνωρο πανικό μεταξύ εμπόρων και αυτών που ανταλλάσσουν το χρήμα. Προκάλεσε σύγχυση και φόβο. Όλα αυτά τα έκανε για να ξυπνήσουν τα υπερήφανα κεφαλάκια των σοφών της Ευρώπης και της Αμερικής, για να έλθουν εις εαυτούς και να πνευματικοποιηθούν. Και από την άνεση και το αγκυροβόλημα στα λιμάνια της υλικής σιγουριάς να θυμηθούμε τις ψυχές μας, να αναγνωρίσουμε τις ανομίες μας και να προσκυνήσουμε τον Ύψιστο Θεό, τον Ζώντα Θεό» (Δρόμος δίχως Θεό δεν αντέχεται. Αθ. 2008, σσ. 33-35).
Νομίζω ότι ο Άγιος τα λέει κατά γράμμα και σ’ εμάς για τη σημερινή κρίση. Δεν έχω καμμιά αμφιβολία. Έτσι είναι ακριβώς! Κι όπως ο θείος Γρηγόριος ο Παλαμάς θα επέλεγε: «Δια ταύτα και τα τοιαύτα παιδευόμεθα, και έτι παιδευθησόμεθα». Ναι, θ’ ακολουθήσουν κι άλλα, «την μεν γαρ των επηρειών λύσιν ποθούμεν τε και ζητούμεν, τοις δε πταίσμασι δι’ α παιδευόμεθα και προστίθεμεν» (Ομιλία ΛΘ ?ν Λιτή, ΕΠΕ 10, σσ. 500-502). Δυστυχώς δεν φαίνεται μετάνοια στον ορίζοντα, παρά το ότι αντικειμενικά, είτε μας αρέσει είτε όχι, αυτή είναι η μόνη λύση. Η Θεία δίκη, λοιπόν, θα συνεχίζεται.
Μέχρι πότε; Πάλι θα ζητήσω από τον Άγιο Νικόλαο Βελιμίροβιτς την απάντηση: «Όσο το πνεύμα των ανθρώπων παραμείνει δίχως αλλαγή. Ώσπου οι υπερήφανοι υπαίτιοι αυτής της κρίσης να παραιτηθούν μπροστά στον Παντοδύναμο. Ώσπου οι άνθρωποι και οι λαοί να θυμηθούν την ακαταλαβίστικη λέξη ‘crisis’, να τη μεταφράσουν στη γλώσσα τους, ώστε με αναστεναγμό και μετάνοια να φωνάξουν: «η Θεία δίκη»! (ενθ. ανωτ., σσ. 35-36). Εύχομαι η μέρα αυτή να μην αργήσει! Σας ευχαριστώ.
1. Στις ζοφερές ημέρες μας όλοι μιλούμε για την «Κρίση» που ενέσκηψε και μας ταλανίζει, τόσο εδώ στην Ελλάδα, όσο και στην Ευρώπη και σε άλλες χώρες του κόσμου. Πέντε μέχρι στιγμής ευρωπαίοι πρωθυπουργοί κατέρρευσαν άδοξα μέσα στη δίνη αυτής της κρίσης. Χιλιάδες άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά αντιμέτωποι με το φάσμα της οικονομικής καταστροφής, της ανεργίας και της φτώχειας, ενώ πολλοί έχουν κιόλας φτάσει στο απονενοημένο διάβημα. Ήδη μιλούν για εκατοντάδες αυτοκτονίες την τελευταία διετία στην πατρίδα μας, άμεσα συναρτημένες με την περιλάλητη κρίση.
Τα ΜΜΕ συνήθως τις αποσιωπούν και από μια έποψη ίσως καλώς πράττουν. Οι μισθοσυντήρητοι και οι συνταξιούχοι του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα είδαν το μισθό και τη σύνταξή τους να περιορίζεται άγρια. Οι υπεύθυνοι διαχειριστές της ζωής και του μέλλοντός μας συμπεριφέρονται σαν μαθητευόμενοι μάγοι, λαμβάνουν σπασμωδικές αποφάσεις, φάσκουν και αντιφάσκουν, σήμερα αποφασίζουν κάτι και αύριο το αναιρούν, υπόσχονται, αυτοδιαψεύδονται και τραυματίζουν καθημερινά το ηθικό και την αξιοπρέπειά μας. Οι φόροι και τα τέλη έρχονται σαν καταιγίδα, αυξάνονται συνέχεια με γεωμετρική πρόοδο και εισπράττονται εκβιαστικά, χωρίς μάλιστα να λαμβάνεται κάποια μέριμνα για δίκαιη κατανομή τους. «Το κράτος διεκδικεί συνέχεια τα δάκρυα και το αίμα μας», όπως σωστά παρατήρησε σε εγκύκλιό του ο Μητροπολίτης Μεσογαίας Νικόλαος, «χωρίς καμμιά ελπίδα και εγγύηση», ενώ «προσφέρει στο λαό πολύ λιγότερα απ’ όσα του απαιτεί» (Εγκύκλ. 63/30-9-2011).
Το περίφημο «κοινωνικό κράτος» όπως το γνωρίζαμε αρχίζει να συρρικνώνεται ταχύτατα και να αποσύρρεται από το προσκήνιο. Μ’ αυτά και μ’ αυτά, κυριολεκτικά «ισοπεδωθήκαμε στο μηδέν της περιουσίας μας και στο τίποτα της αξιοπρεπείας μας» (ενθ’ ανωτ.). Η κατάθλιψη, το πονηρό πνεύμα της λύπης, όπως την ονομάζει ο Άγιος Κασσιανός ο Ρωμαίος, είναι κατόπιν τούτων η ευρύτατα ενδημούσα νόσος και στον τόπο μας, και μάλιστα στα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ η κατανάλωση των σχετικών ψυχοφαρμάκων έχει αυξηθή δραματικά. Οι ειδήσεις, του εσωτερικού και του εξωτερικού, που βομβαρδίζουν κάθε ώρα τ’ αφτιά μας και τα μάτια μας, προξενούν όχι ανησυχία, αλλά κυριολεκτικά πανικό! Ένα δαιμονικό γαϊτανάκι οικονομικής και κοινωνικής καταρρεύσεως ξετυλίγεται στην Ευρώπη, στην Αμερική και σ’ άλλες χώρες της σφαίρας, στο οποίο η μικρή Ελλάς έχει, δυστυχώς, κεντρικό ρόλο. Οι πολιτικοί, που ήκιστα αδίκως, θεωρούνται ανεπαρκείς, αναξιόπιστοι και κυριολεκτικά «χαλασοχώρηδες» κατά Παπαδιαμάντην, συγκεντρώνουν πάνω τους την μήνιν και τα πυρά των αγανακτισμένων και απελπισμένων. Θυμηθήτε τα γεγονότα της 28ης Οκτωβρίου. Κύματα αγανακτισμένων πολιτών κάθε ηλικίας, κοινωνικής τάξεως και μορφωτικού επιπέδου, κατακλύζουν τις πλατείες και των ελληνικών πόλεων, όπως και των μεγαλουπόλεων του εξωτερικού, διαμαρτυρομένων έντονα για τη διάχυτη δυστυχία. Συλλαλητήρια επί συλλαλητηρίων και διαδηλώσεις επί διαδηλώσεων διοργανώνονται για να υψώσουν διάτορη φωνή απογνώσεως. Η κρατική εξουσία τους δειχνει άγρια τα δόντια της. Η διανόηση κάνει τις αναλύσεις και τις εκκλήσεις της σε διάφορους τόνους, αλλά δεν καταφέρνει να ξορκίσει τη σύγχυση. Τα εκκλησιαστικά συσσίτια των απόρων που διοργανώνουν αξιέπαινα πολλές ενορίες μας, αποτελούν τη μόνη, συχνά, ελπίδα για να αντιμετωπίσουν το φάσμα της πείνας ολοένα και περισσότεροι συνάνθρωποι, αξιοπρεπείς μέχρι χθες νοικοκύρηδες. Οι άστεγοι πολλαπλασιάζονται συνεχώς και μάλιστα εν καιρώ χειμώνος.
Οι περισσότεροι που κυκλοφορούν στους δρόμους συμπεριφέρονται νευρωτικά, είναι έτοιμοι να εκραγούν η δείχνουν αφηρημένοι, με τον νου να ταξιδεύει αλλού. Στις συζητήσεις, ακόμη και των απλουστέρων στο καφενείο η στο χωριό, μπήκαν νέοι όροι όπως: Μνημόνιο, Μεσοπρόθεσμο, Goldman Sachs, οίκοι αξιολόγησης, σπρέντς, ασφάλιστρα κινδύνου, επιτόκια, ΔΝΤ, Ευρωζώνη, Τρόϊκα, διάθεση ομολόγων, δημοσιονομική εξυγίανση, εκταμίευση της δόσης κ.α.π. Όλοι κουβεντιάζουν για το αν το Μνημόνιο είναι στην πραγματικότητα το Μνημόσυνο της Ελλάδος όπως την ξέραμε. Αν το Μεσοπρόθεσμο είναι απλώς προοίμιο πολλών άλλων μεταμεσοπροθέσμων και μακροπροθέσμων στραγγαλιστικών μέτρων που σαν οδοστρωτήρες θα περάσουν πάνω από τον ταλαίπωρο λαό μας. Αν θα πρέπει να μείνουμε στο ευρώ η να επιστρέψουμε στη σεμνή δραχμούλα μας. Αν αξίζει να παραμένουμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση η να αποχωρήσουμε. Αν αντέχει το οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τεκτονικό σεισμό που το σείει (Ιταλία, Πορτογαλλία, Ισπανία, Ιρλανδία, Ισλανδία κ.λπ. κ.λπ.), η αν θα καταρρεύσει καταπλακώνοντάς μας όλους κάτω από τα ερείπιά του.
Αν η Αμερική, η Ρωσία η η Κίνα μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση της καταστάσεως. Όλοι γίνονται αυτοχειροτόνητοι οικονομικοί και κοινωνικοί αναλυτές και διεθνολόγοι και αποφαίνονται ανάλογα. Πολλοί αναζητούν ήδη μια χώρα για να μεταναστεύσουν, και μάλιστα νέοι, που βλέπουν εδώ τα φτερά τους και τα όνειρά τους τραγικά ψαλλιδισμένα και ασφυκτιούν. Στην Κύπρο έχουν κιόλας κατευθυνθή πολλοί, στις διάφορες δυτικοευρωπαϊκές χώρες άλλοι, αρκετοί αναζητούν καλλίτερες συνθήκες στη γείτονα Τουρκία, ενώ πάρα πολλοί αναζητούν τους γνωστούς παλαιότερους μεταναστευτικούς «παραδείσους» της Αυστραλίας και της Αμερικής. Ασφαλώς δεν πρόκειται για ανειδίκευτους χειρώνακτες αλλά συχνά για ανθρώπους με πανεπιστημιακά πτυχία, με γλώσσες, με διδακτορικά κ.τ.τ. Κατάσταση γενικώς σουρρεαλιστική, τραγική, θρήνου και οιμωγής άξια, κυριολεκτικά δαιμονική. Αυτά είναι γνωστά σε όλους. Και όλοι αναζητούν τη ρίζα του μεγάλου κακού στην πριν από δυόμιση χρόνια κατάρρευση της Lehman Brothers στη Νέα Υόρκη και στις περιπέτειες (και αθλιότητες) των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων της Wall Street, με τα λεγόμενα «Golden Boys» να επισύρρουν στις κεφαλές τους τα αναθέματα των θυμάτων από κάθε γωνιά της γης. Θεωρούν ότι εδώ, στους άπληστους μεγαλοτραπεζίτες και στα μοχλευμένα λογιστικά τους κεφάλαια, στο αμέτρητο «χρήμα -αέρα», στα λιμνάζοντα ομόλογα (η αγορά ομολόγων είναι σε αξία πέντε φορές μεγαλύτερη από όλο το Ακαθάριστο Ετήσιο Προϊόν της υφηλίου, ενώ η αγορά των διεθνών παραγώγων είναι δώδεκα φορές μεγαλύτερη από το παγκόσμιο ΑΕΠ!), στις χρηματιστηριακές «φούσκες», βρίσκεται η γενεσιουργός αιτία της καταστάσεως που βιώνουμε. Και βέβαια κανείς εχέφρων δεν θα υποστηρίξει ότι τα άδηλα εκείνα και κρύφια μυστήρια και τα θλιβερά γεγονότα στην πέραν των Γαδήρων υπερδύναμη είναι άσχετα με τα σημερινά δικά μας οξύτατα προβλήματα.
Όπως άλλωστε δεν είναι άσχετα και κάποια άλλα, όπως το λίγο παλαιότερο «Κραχ» του Χρηματιστηρίου Αξιών Αθηνών του 1999, όταν εκατό περίπου δισεκατομμύρια ευρώ άλλαξαν απότομα χέρια, με αποτέλεσμα χιλιάδες μικροεπενδυτές να θρηνούν μέχρι σήμερα τις οικονομίες μιας ζωής, το εφάπαξ των γηρατειών τους η όσα αφρόνως δανείσθηκαν από τις Τράπεζες για να «παίξουν» στο Χρηματιστήριο επ’ ελπίδι ευκόλου και υψηλού κέρδους. Βεβαίως κάποιοι άλλοι εθησαύρισαν απ’ εκείνο το απότομο ξεφούσκωμα και είναι κρίμα που δεν βρέθηκε μέχρι σήμερα μια σοβαρή κυβέρνηση με αποφασιστικότητα να αντιμετωπίσει τους ταχυδακτυλουργούς εκείνους της απάτης κυριολεκτικά ως «πλουτίσαντας επί Κατοχής». Κάποιοι, με όχι εντελώς αβάσιμη καχυποψία, αναζητούν πίσω από τις καλοσφαλισμένες πόρτες ιδιοτύπων διεθνών λεσχών όπως η λεγόμενη Τριμερής Επιτροπή (The Trilateral Commission) η η Λέσχη Bilderberg, τα γενεσιουργά αίτια της παγκόσμιας Κρίσεως. Άλλοι μέμφονται την Κομμισιόν της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, την ακαμψία του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος η την επιθυμία της Γερμανίας για μια Γερμανική Ευρώπη. Άλλοι στοχοποιούν φορολογικούς παραδείσους όπως τα Cayman Islands της Καραϊβικής με τις υπεράκτιες εταιρίες, το Λιχτενστάϊν και την Ελβετία με το απόλυτο τραπεζικό απόρρητο (τελευταίως αυτό έχει ξεπερασθή, αλλά η Ελλάδα μένει ένοχα αδιάφορη!), όπου φυγαδεύεται το μαύρο χρήμα, προϊόν οικονομικού (τουλάχιστον!) εγκλήματος.
Άλλοι κατηγορούν μεγάλες διεθνείς εταιρίες που εξυπηρετούν τεράστια συμφέροντα (όρα και Siemens) και τους εντόπιους πράκτορές τους, που και όταν αποκαλύπτεται ο καταλυτικός ρόλος τους εξασφαλίζουν την ασυλία τους στα όρια της μητέρας-πατρίδας της εταιρίας. Δεν είμαι ειδικός για να εκφέρω γνώμη, χωρίς τούτο να σημαίνει και ότι είμαι κρετίνος η ότι δεν έχω τις υποψίες μου. Οπωσδήποτε όμως θα είμασταν πολύ μακρυά από την αλήθεια αν δεν αναζητούσαμε ταπεινά ευθύνες και από μας τους ίδιους. «Πολλά γαρ πταίομεν άπαντες». Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Μεσογαίας Νικόλαος: «Σίγουρα και η δική μας ευθύνη ως λαού δεν είναι καθόλου μικρή. Συμφωνήσαμε με τις μικρονοϊκές πολιτικές επιλογές και τις κάναμε συνήθειες και νοοτροπία μας. Η ανειλικρίνεια, η αδιαφορία, το βόλεμα, το εύκολο κέρδος, η προσβολή των θεσμών, η ύβρις κατά της πίστης και της παράδοσής μας, η ασέβεια κατά του κράτους και των νόμων, οι αλόγιστες διεκδικήσεις, αποτέλεσαν κομμάτια της ζωής του νεοέλληνα που δεν μας τιμούν καθόλου… Το δικό μας μερίδιο ευθύνης για το σημερινό μας κατάντημα δεν είναι ευκαταφρόνητο.» (ενθ’ ανωτ.).
Είμαστε βουτηγμένοι σε ηθική και πνευματική κρίση! Έχουμε απομακρυνθή από την ευθεία όδό του Χριστού! Αυτή είναι μια οδυνηρή όσο και αναμφισβήτητη πραγματικότητα!
2. Η σημερινή Κρίση, αγαπητοί μου, όπως επιγραμματικά την περιγράψαμε, δεν είναι βεβαίως η πρώτη που βιώνει η άνθρωπότητα. Είναι πολύ χρήσιμο να θυμούμαστε ότι πριν από ογδόντα χρόνια ο κόσμος είχε ζήσει τη «Μαύρη Τρίτη», δηλαδή την 29η Οκτωβρίου 1929, όταν μ’ ένα τρομερό «Κραχ» του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης ξέσπασε η Παγκόσμια Οικονομική Ύφεση, «The Great Depression», που έφερε την πείνα και την εξαθλίωση σε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων σ’ όλο τον κόσμο. Περίπου δέκα χιλιάδες τράπεζες τινάχθηκαν στον αέρα, εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τις καταθέσεις τους, τις επιχειρήσεις τους, τα υποθηκευμένα λόγω δανείων σπίτια και περιουσίες τους. Μεγάλες επιχειρήσεις διαλύθηκαν, τα εργοστάσια έκλεισαν, η βιομηχανία και το εμπόριο έγιναν συντρίμμια, ενώ κατά σύμπτωση ενέσκηψε και μια μεγάλη περίοδος ξηρασίας στις Η.Π.Α., που κράτησε ως το 1930, κι εκαθηλωσε στο ναδίρ και την αγροτική παραγωγή. Πρώην εκατομμυριούχοι, επιχειρηματίες, βιομήχανοι κ.τ.τ. βρέθηκαν ξαφνικά να πουλούν μήλα και μολύβια σε καροτσάκια μικροπωλητού στους δρόμους για να επιβιώσουν. Άνθρωποι άρχισαν να αυτοκτονούν πηδώντας από τα ψηλά κτίρια. Μόνο στις Η.Π.Α. το ένα τρίτο του λαού βρέθηκε πολύ κάτω από το συμβατικό όριο της φτώχειας. Σε άλλες χώρες τα πράγματα υπήρξαν χειρότερα.
Στρατειές ατέλειωτες οι άνεργοι, οι νεόπτωχοι, οι πεινασμένοι, οι απελπισμένοι σε όλο τον δυτικό κόσμο, ήταν ένα θαυμάσιο άλλοθι για τους μπολσεβίκους και κομμουνιστές της Σοβιετικής Ενώσεως ν’ αναθεματίζουν το κεφάλαιο (όχι το βιβλίο του Μαρξ!) και τον καπιταλισμό, καλώντας τους «προλετάριους» όλης της γης να ενωθούν κάτω από την «μπαντιέρα ρόσα τριονφερά» για ν’ απολαύσουν τον επαγγελλόμενο ερυθρό παράδεισο. Ήταν επίσης ένα θαυμάσιο άλλοθι για παρανοϊκούς αρχολίπαρους και σπουδαρχίδες δημοπίθηκους, όπως κάποιος Αδόλφος Χίτλερ, για να ξεσηκώσουν τις πανικόβλητες μάζες, να τις φανατίσουν και να στήσουν σκοτεινά ολοκληρωτικά καθεστώτα που θα έβαφαν στο αίμα όλη την υφήλιο με τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Εάν λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν αφ’ ενός μεν το γεγονός ότι η ιστορία προχωρεί σαν σπιράλ και κάποτε μερικά φαινόμενά της επαναλαμβάνονται, αφ’ ετέρου δε ότι η οικονομία σήμερα είναι πολύ περισσότερο παγκοσμιοποιημένη απ ?τι το 1929, το Κραχ του έτους εκείνου, που εκράτησε μια ολόκληρη δεκαετία και κατέληξε μέσα στον ωκεανό αίματος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, μόνο αίσια σημεία δεν φανερώνει στον ορίζοντα των καιρών μας.
3. Αλλ’ ας έλθουμε τώρα στην έννοια της λέξεως «Κρίση», με την οποία χαρακτηρίζουμε τη σύγχρονη οδυνηρή συγκυρία. Τη χρησιμοποπιούμε σήμερα με την ιατρική έννοια του όρου: Δηλαδή ως απότομη και οξεία εμφάνιση συμπτωμάτων μιας παθογένειας, με προφανείς κινδύνους. Ασφαλώς υπάρχουν και άλλες έννοιες του όρου, όπως: Γνώμη, εκτίμηση, αποτίμηση, εκλογή, επιλογή, προτίμηση, δοκιμή δεξιότητας η δύναμης, έκβαση η αποτέλεσμα μιας υποθέσεως, ενός γεγονότος κ.λπ. Υπάρχει όμως και η δικανική έννοια: Δίκη, δικαστική απόφαση! Και βεβαίως, στη συνάφεια αυτή υπάρχει και ο Κριτής, επίγειος η Θείος. Η τελευταία αυτή σημασία φρονώ ταπεινά ότι τεροιάζει περισσότερο στα δεδομένα που μας απασχολούν.
Μας είχε διδάξει ενωρίτατα και πολύ καθαρά ο Θεός ότι: «Εγώ ειμί Κύριος ο Θεός σου… ουκ έσονταί σοι θεοί έτεροι πλην εμού. Ου ποιήσεις σεαυτώ είδωλον ουδέ παντός ομοίωμα, όσα εν τω ουρανώ άνω και όσα εν τη γη κάτω και όσα εν τοις ύδασιν υποκάτω της γης. ου προσκυνήσεις αυτοίς ουδέ μη λατρεύσης αυτοίς» (Έξοδ. Κ 1-5). Μας είχε εκ νέου προειδοποιήσει: «Ουδείς δύναται δυσί κυρίοις δουλεύειν. η γαρ τον ένα μισήσει και τον έτερον αγαπήσει, η ενός ανθέξεται και του ετέρου καταφρονήσει. Ου δύνασθε Θεώ δουλεύειν και μαμωνά» (Ματθ. Στ 24). Η λέξη μαμωνάς είναι αραμαϊκή και σημαίνει κέρδος (συνηθέστερα ανέντιμο), λύτρα, δωροδοκία, αποζημίωση, πάντοτε με μια αίσθηση αναξιοπρέπειας και τινος ηθικά επιλήψιμου. Παραπέρα δηλώνει τον υλικό πλούτο και την αρρωστημένη προσκόλληση σ’ αυτόν. Σημαίνει τελικά πλεονεξία, την οποία ο Απόστολος Παύλος απερίφραστα εχαρακτήρισε ως ειδωλολατρία (Κολ. Γ 5).
Η πλεονεξία παραγκωνίζει τον Θεό δίνοντας προτεραιότητα στα υλικά αγαθά, ωσάν αυτά να μπορούν να στηρίξουν την ελπίδα του ανθρώπου για ζωή. Ο πλεονέκτης προσκολλάται αρρωστημένα στα υλικά αγαθά, αφοσιώνεται στην απόκτηση, την αύξηση η διατήρησή τους και ξεχνά ολότελα τον τροφοδότη και ζωοδότη Θεό. Η ύλη έγινε η θρησκεία του, ο χαμοθεός του, αυτήν εμπιστεύεται, δηλαδή πιστεύει, γι’ αυτήν κάνει τα πάντα. «Ο αγαπών αργύριον, ούτως ως αγαπάν ώφειλε Κύριον τον Θεόν εξ όλης της ψυχής», λέει ο Μέγας Βασίλειος, «ο τοιούτος αντί του δεουλεύειν τω Κυρίω, δουλεύει τω μαμωνά, το τω Θεώ οφειλόμενον της αγάπης μέτρον επί το αργύριον μεταθείς. Δια τούτο γίνεται η πλεονεξία ειδωλολατρία επειδάν τα τω Κυρίω προσφερόμενα δώρα επί τα γήϊνα μετενέγκη» (Εις τον Προφ. Ησαΐαν, κεφ. 1, PG 30, 212 CD). Δυστυχώς στην εποχή μας θα ακουόταν εξαιρετικά επίκαιρος ο λόγος του προ ολίγων ημερών εορτάσαντος Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου: «Οι πολλοί περί την των χρημάτων μαίνονται συλλογήν και τον Θεόν μισήσαντες αγαπώσι τον μαμωνάν» (Περί Κατανύξεως Α , ΕΠΕ 28, 634).
Η λατρεία του μαμωνά είναι η μεγάλη αμαρτία των ημερών μας! Τι άλλο μαρτυρεί η λύσσα με τις ατέλειωτες επενδύσεις, τα χρηματιστήρια, τις μετοχές, τα χαρτοφυλάκια, τα ρέπος, τα ομόλογα, τις ρευστοποιήσεις, τα θαλασσοδάνεια, τις μεγαλοπιστώσεις, τα συναλλαγματικά παιγνίδια, την ακαριαία παρακολούθηση των διεθνών αγορών, των επιτοκίων, των συναλλαγών, της τιμής του χρυσού, του σκαμπανεβάσματος των αξιών κ.τ.τ.; Όποιος έχει όμματα πνευματικά βλέπει ότι μπροστά μας «έστηκεν εικών χρυσή, η του μαμωνά τυραννίς», όπως θάλεγε και πάλι ο θείος Χρυσόστομος (Κατά Ματθαίον Α , ΕΠΕ 9, 154). Εικόνα Ναβουχοδονοσώρειος εν πεδίω Δεηρά, την οποία «έκνοον πρόσταγμα τυράννου δυσεβούς» καλεί επίμονα σε διαρκή προσκύνηση. Και όποιος έχει «ώτα ακούειν», μέσα από τα πολυμέσα, την τηλεόραση, το διαδίκτυο, τον τύπο, το ραδιόφωνο κ.λπ., ακούει τον πονηρό κήρυκα με διάτορη φωνή να εντέλλεται: «Υμίν λέγεται, λαοί, φυλαί, γλώσσαι• η αν ώρα ακούσητε της φωνής της σάλπιγγος, σύριγγός τε και κιθάρας, σαμβύκης και ψαλτηρίου και συμφωνίας και παντός γένους μουσικών, πίπτοντες προσκυνείτε τη εικόνι τη χρυσή η έστησεν Ναβουχοδονόσωρ ο βασιλεύς» (Δαν. Γ 4-5).
Οι περισσότεροι ενέδοσαν «και εγένετο ότε ήκουσαν οι λαοί της φωνής της σάλπιγγος, σύριγγός τε και κιθάρας, σαμβύκης και ψαλτηρίου και συμφωνίας και παντός γένους μουσικών, πίπτοντες πάντες οι λαοί, φυλαί, γλώσσαι προσεκύνουν τη εικόνι τη χρυσή, η έστησε Ναβουχοδονόσωρ ο βασιλεύς» (Δαν. Γ , 7) στη Wall Street, στα Χρηματιστήρια, στις Τράπεζες, στα ανταλλακτήρια, στα σαράφικα, στα αεριτζήδικα της Νέας Υόρκης, της Αθήνας, του Λονδίνου, του Τόκυο, του Χονγκ-Κονγκ, του Πεκίνου, των Βρυξελλών, της Φραγκφούρτης, του Παρισιού κ.λπ. Ελάχιστοι είναι με τη μερίδα των αγίων Τριών Παίδων! Οι περισσότεροι προτίμησαν την εικόνα τη χρυσή, τον μαμωνά. Άλλοι ενεργώς και δημοσία και γυμνή τη κεφαλή και άλλοι υποκαρδίως, ρίχνοντας κρυφά προς το μέρος της το θυμίαμα της επιθυμίας.
Οι πάντες, σχεδόν, «φιλαργυρίαν νοσούντες, την πάντων κακών αιτίαν» (Γρηγ. Παλαμάς: ομιλ. ΛΘ ?ν Λιτή, ΕΠΕ 10, 500-502), «εματαιώθησαν εν τοις διαλογισμοίς αυτών και εσκοτίσθη η ασύνετος αυτών καρδία• φάσκοντες είναι σοφοί εμωράνθησαν, και ήλλαξαν την δόξαν του αφθάρτου Θεού» (Ρωμ α , 22-23) – μετήλλαξαν δηλ. την λατρεία του μόνου αληθινού Θεού μ’ εκείνην του ειδώλου της απάτης του πλούτου, της ύλης, του χοός. Παραδόθηκαν «εις νουν αδόκιμον» και όχι μόνο συμπεριφέρθηκαν όπως πιο πριν με επώδυνη ειλικρίνεια μας διεζωγράφισε ο Μητροπολίτης Μεσογαίας, αλλά διέπραξαν και το άκρον άωτον της αμαρτίας, δηλ. την ειδωλολατρία! Δεν στοχάσθηκαν τουλάχιστον πως η ύλη, ο πλούτος, το συνάλλαγμα, είναι «ολιγοχρόνιον κτήμα• αγνώμων οικέτης, αιμοβόρος και ανδροφόνος• ποταμίων ρευμάτων μιμείται φύσιν» (Ιω. Χρυσόστομος: Εις το «Μη φοβού όταν πλουτήση άνθρωπος», Α , ΕΠΕ 8Α, 276-278) η εκείνο που τόσο όμορφα λέει με ηδυσμένο ποιητικό λόγο ο Θεολόγος Γρηγόριος: «Τα δε χρήματα παίζει πλανώντα την φιλόπλουτον νόσον, άλλοις επ’ άλλω προσγελάν πεφυκότα, πόρνης απίστου τον τρόπον μιμούμενα, πολλούς εραστάς ποικίλως μωκωμένης, συνόντα, και φεύγοντα, και κολλώμενα, τούτοις, εκείνοις, ουδενί δε γνησίως. Το γαρ βέβαιον ουκ έχει πλούτου φύσις, λάβροις θαλάσσης κύμασιν εικασμένη, κυρτουμένοις, πίπτουσιν αστάτω φορά» (Έπη εις ετέρους Η , Προς Σέλευκον, ΕΠΕ 11, 136-138). Ήδη η πόρνη εκείνη τους ξεγέλασε, ο θησαυρός έφυγε από τα χέρια τους, κατακρήμνισε τα όνειρά τους, διέλυσε τα σχέδιά τους, ετσάκισε τα φτερά τους κι έφερε τόση δυστυχία στην ανθρωπότητα! «Ο πεποιθώς επί πλούτω ούτος πεσείται» {Παροιμ. Ια , 28), έλεγε η Γραφή, αλλά ποιός άκουε;
Και τώρα, οι προστιθέντες καρδίαν στον ρέοντα πλούτο (Ψαλμ. Ξα 11), δηλαδή «οι την εικόνα προσκυνήσαντες, όψονται το πυρ αυτοίς θηρίου χαλεπώτερον παντός επιπηδών και καθέλκον ένδον» (Ιω. Χρυσόστομος: Κατά Ματθαίον Α , ενθ’ ανωτ.). Μόνο που στο πυρ αυτό μαζί με τα ξερά καίγονται ήδη και τα χλωρά. Μαζί με τους χρυσολάτρες, τους παραδόπιστους, τους χαμοθεόδουλους, εκείνους που για χάρη του μπεζαχτά αδίκησαν πολλούς, επάτησαν επί πτωμάτων, ευτέλισαν θεσμούς, απομύζησαν την ικμάδα λαών και χωρών ολοκλήρων, υφίστανται τις συνέπειες της μεγάλης αμαρτίας και πολλοί λιγότερο υπεύθυνοι, και κάποιοι λίγοι ανεύθυνοι. Κρίση! Συμφορά!...
Θα μου επιτρέψετε στο σημείο αυτό να δανειστώ τα φώτα ενός συγχρόνου Αγίου, του Επισκόπου Ζίτσης και Αχρίδος Νικολάου Βελιμίροβιτς (+1956), του «Νέου Χρυσοστόμου» της Σερβικής Εκκλησίας, ο οποίος έζησε την Παγκόσμια Οικονομική Ύφεση του 1929. Κάποιος ιερέας Κόναν του έγραψε ρωτώντας τον από που προερχόταν η κρίση εκείνη και τι εσήμαινε αυτή. Του απάντησε, μεταξύ άλλων: «Η ‘crisis’ [κρίση] είναι ελληνική λέξη και σημαίνει ‘δίκη’… Έως τώρα οι ευρωπαϊκοί λαοί χρησιμοποιούσαν τη λέξη ‘δίκη’, αντί για τη λέξη ‘κρίση’, όποτε και να τους εύρισκε κάποια συμφορά. Τώρα η καινούργια λέξη αντικατέστησε την παλιά, και το κατανοητό έγινε ακατανόητο. Όταν γινόταν ξηρασία, πλημμύρα, πόλεμος η έπεφτε επιδημία, όταν έρριχνε χαλάζι, γίνονταν σεισμοί, πνιγμοί και άλλες συμφορές, λέγανε: ‘Θεία δίκη’! Και αυτό σημαίνει: κρίση μέσα από ξηρασίες, κρίση μέσα από πλημμύρες, μέσα από πολέμους, μέσα από επιδημίες κ.λπ. Και τη σημερινή χρηματικο-οικονομική δυσκολία ο λαός την θεωρεί ως Θεία δίκη, όμως δεν λέει η δίκη αλλά η κρίση. Έτσι ώστε η δυσκολία να πολλαπλασιάζεται με το να γίνεται ακατανόητη! Εφόσον όσο ονομαζόταν με την κατανοητή λέξη ‘δίκη’, ήταν γνωστή και η αιτία, λόγω της οποίας ήρθε η δυσκολία, ήταν γνωστός και ο Δικαστής, ο Οποίος επέτρεψε την δυσκολία, ήταν γνωστός και ο σκοπός της επιτρεπόμενης δυσκολίας. Μόλις όμως χρησιμοποιήθηκε η λέξη ‘κρίση’, λέξη ακαταλαβίστικη σε όλους, κανείς δεν ξέρει πια να εξηγήσει ούτε για ποιό λόγο, ούτε από Ποιόν, ούτε ως προς τι; Μόνο σ’ αυτό διαφέρει η τωρινή κρίση από τις κρίσεις που προέρχονται από την ξηρασία η την πλημμύρα η τον πόλεμο η την επιδημία η τους πνιγμούς η κάποιους άλλους πειρασμούς. Με ρωτάς για την αιτία της τωρινής κρίσης, η της τωρινής Θείας δίκης! Η αιτία είναι πάντοτε η ίδια. Η αιτία για τις ξηρασίες, τις πλημμύρες, τις επιδημίες και άλλα μαστιγώματα της γενιάς των ανθρώπων, είναι η αιτία και για την τωρινή κρίση.
Η αποστασία των ανθρώπων από τον Θεό! Με την αμαρτία της Θεο-αποστασίας, οι άνθρωποι προκάλεσαν αυτή την κρίση, και ο Θεός την επέτρεψε, ώστε να ξυπνήσει τους ανθρώπους, να τους κάνει ενσυνείδητους, πνευματικούς, και να τους γυρίσει προς Εκείνον. Στις μοντέρνες αμαρτίες – μοντέρνα και η κρίση. Και όντως ο Θεός χρησιμοποίησε μοντέρνα μέσα ώστε να το συνειδητοποιήσουν οι μοντέρνοι άνθρωποι: χτύπησε τις τράπεζες, τα χρηματιστήρια, τις οικονομίες, το συνάλλαγμα των χρημάτων. Ανακάτωσε τα τραπέζια στις συναλλαγές σ’ όλο τον κόσμο, όπως κάποτε στο ναό των Ιεροσολύμων. Προξένησε πρωτόγνωρο πανικό μεταξύ εμπόρων και αυτών που ανταλλάσσουν το χρήμα. Προκάλεσε σύγχυση και φόβο. Όλα αυτά τα έκανε για να ξυπνήσουν τα υπερήφανα κεφαλάκια των σοφών της Ευρώπης και της Αμερικής, για να έλθουν εις εαυτούς και να πνευματικοποιηθούν. Και από την άνεση και το αγκυροβόλημα στα λιμάνια της υλικής σιγουριάς να θυμηθούμε τις ψυχές μας, να αναγνωρίσουμε τις ανομίες μας και να προσκυνήσουμε τον Ύψιστο Θεό, τον Ζώντα Θεό» (Δρόμος δίχως Θεό δεν αντέχεται. Αθ. 2008, σσ. 33-35).
Νομίζω ότι ο Άγιος τα λέει κατά γράμμα και σ’ εμάς για τη σημερινή κρίση. Δεν έχω καμμιά αμφιβολία. Έτσι είναι ακριβώς! Κι όπως ο θείος Γρηγόριος ο Παλαμάς θα επέλεγε: «Δια ταύτα και τα τοιαύτα παιδευόμεθα, και έτι παιδευθησόμεθα». Ναι, θ’ ακολουθήσουν κι άλλα, «την μεν γαρ των επηρειών λύσιν ποθούμεν τε και ζητούμεν, τοις δε πταίσμασι δι’ α παιδευόμεθα και προστίθεμεν» (Ομιλία ΛΘ ?ν Λιτή, ΕΠΕ 10, σσ. 500-502). Δυστυχώς δεν φαίνεται μετάνοια στον ορίζοντα, παρά το ότι αντικειμενικά, είτε μας αρέσει είτε όχι, αυτή είναι η μόνη λύση. Η Θεία δίκη, λοιπόν, θα συνεχίζεται.
Μέχρι πότε; Πάλι θα ζητήσω από τον Άγιο Νικόλαο Βελιμίροβιτς την απάντηση: «Όσο το πνεύμα των ανθρώπων παραμείνει δίχως αλλαγή. Ώσπου οι υπερήφανοι υπαίτιοι αυτής της κρίσης να παραιτηθούν μπροστά στον Παντοδύναμο. Ώσπου οι άνθρωποι και οι λαοί να θυμηθούν την ακαταλαβίστικη λέξη ‘crisis’, να τη μεταφράσουν στη γλώσσα τους, ώστε με αναστεναγμό και μετάνοια να φωνάξουν: «η Θεία δίκη»! (ενθ. ανωτ., σσ. 35-36). Εύχομαι η μέρα αυτή να μην αργήσει! Σας ευχαριστώ.
