Το Διδυμότειχο και η
Μαγνησία της Μικράς Ασίας, η επονομαζόμενη "προς Σιπύλω όρει", συνδέονται με ένα
ζωντανό θαύμα, το θαύμα του Ελληνισμού. Οι Έλληνες και των δύο πόλεων υπό
δουλεία για πολλούς αιώνες και υπό δυσχερέστατες συνθήκες βάρβαρης καταπίεσης,
κατατρεγμού και βασάνων πολλών, όχι μόνον επιβίωσαν, όχι μόνο διατήρησαν την ελληνορθόδοξη ταυτότητά τους, αλλά πέτυχαν να αναπτυχθούν και
να κατακτήσουν περίοπτη θέση στις κοινωνίες που ζούσαν. Αυτό το πέτυχαν με την
Πίστη τους, τη φιλοτιμία, την υπομονή, την επιμονή και την εργατικότητα τους, με
τις ικανότητες δηλαδή που διέθεταν και αυτές που ανέπτυξαν και με την περί την
Εκκλησία ενότητά τους. Σήμερα η Μαγνησία είναι μια άλλη πόλη από αυτήν που ήταν
πριν από το 1922, πριν από τη γενοκτονία της Μικράς Ασίας, όταν πολλοί Έλληνες
εξοντώθηκαν εκεί από τους Τούρκους και οι περισσότεροι
Πηγή Συνοδοιπορίασώθηκαν ως ζωντανά ράκη,
αφού βιαίως εκδιώχθηκαν από τις πατρογονικές τους εστίες, από τις εκκλησιές
τους, από τους αγίους τους και από τα χώματα στα οποία επί 3500 συνεχώς χρόνια
άνθισε ο Ελληνισμός, ο αρχαίος και ο χριστιανικός. Η Μαγνησία των γονιών μας
μένει πλέον στη μνήμη μας. Αντίθετα το Διδυμότειχο είναι μια ζωντανή και
αξιόλογη ελεύθερη Ελληνική πόλη, όπου οι κάτοικοί της συνεχίζουν με επιτυχία την
ιστορική της πορεία και με αξιοσύνη, αγάπη και φιλοτιμία προετοιμάζουν τη
συνέχεια, δημιουργώντας το μέλλον των παιδιών τους.
Το Διδυμότειχο και η Μαγνησία η "προς Σιπύλω" συνδέονται άρρηκτα όχι μόνο από το κοινό τους παρελθόν αλλά και από τον κοινό Άγιό τους, τον Άγιο Ιωάννη τον Βατάτζη, Αυτοκράτορα της Νικαίας. Είναι γνωστό ότι στο Διδυμότειχο γεννήθηκε και κοντά στη Μαγνησία απεβίωσε και εναποτέθηκε το λείψανό του.
Η Μαγνησία (1) είναι κτισμένη στους πρόποδες του Σιπύλου όρους και στην αριστερή όχθη του Έρμου ποταμού, η δε πεδιάδα της είναι εξαιρετικά εύφορη. Σίπυλο το βουνό ονομάσθηκε από τον Σίπυλο, υιό της Νιόβης, της οποίας τα παιδιά, επτά αγόρια και επτά κορίτσια κατά την Μυθολογία μας, φόνευσαν με τα βέλη τους οι Απόλλων και Άρτεμις, παιδιά της Λητούς, κατ' εντολήν της μητέρας τους, επειδή η Νιόβη είχε καυχηθεί σ' αυτήν ότι έχει δεκατέσσερα παιδιά κι εκείνη μόνο δύο…Η θλίψη της Νιόβης από τον ομαδικό θάνατο των παιδιών της ήταν αβάστακτη και στο βουνό της Μαγνησίας έμεινε θρηνώντας. Ο Δίας τη λυπήθηκε και τη μεταμόρφωσε σε βράχο και εκεί μένει πάντα η Νιόβη, αδιάψευστη απόδειξη της συνεχούς παρουσίας των Ελλήνων στην περιοχή από τα μυθικά χρόνια έως την καταστροφή και τη γενοκτονία της Μικράς Ασίας.
Η Μαγνησία ήταν πόλη της Λυδίας, βασιλιάς της οποίας ήταν ο Κροίσος, γνωστός από τον διάλογό του με τον σοφό Σόλωνα τον Αθηναίο. Επί Μεγάλου Αλεξάνδρου απελευθερώθηκε από τον περσικό ζυγό, αλλά το 190 π.Χ. κατελήφθη από τους Ρωμαίους και μετά μια περίοδο περίπου χιλίων ετών ελευθερίας υποτάσσεται στους οσμανλήδες. Αλλά, όπως επισημαίνει ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Διονύσιος Ζακυθηνός, οι Έλληνες της Μαγνησίας, όπως και του Διδυμοτείχου, όπως όλος ο Ελληνισμός "καθ' όλη την εποχή της ρωμαιοκρατίας, όπως και της τουρκοκρατίας, μολονότι είχε απολέσει την πρωτογενή του εξουσία και την ανεξαρτησία του, όχι μόνον διετήρησε την αυτοτέλειαν, την εθνικήν και έν τινι μέτρω την διοικητικήν, αλλά και επέτυχεν ό, τι δεν είχε κατορθώσει υπό ευμενεστέρας πολιτικάς συνθήκας: απήρτισε δηλονότι υπό την ξενικήν δουλείαν ευρείαν εθνικήν και ηθικήν κοινότητα. Η κοινότης αύτη επραγματοποιήθη κατά μεν την Ρωμαϊκήν περίοδον εντός της μικράς μονάδος της πόλεως, κατά δεν την Οθωμανικήν εντός του αναπεπταμένου δικτύου της εκκλησιαστικής οργανώσεως" (2) Θυμίζουμε ότι η Μικρά Ασία δέχεται εκ των πρώτων τον Χριστιανισμό, κάτι που μαρτυρούν οι πολλοί μάρτυρες των πρώτων αιώνων, όπως ο ιερομάρτυς Χαράλαμπος, που μαρτύρησε στη Μαγνησία, οι ελληνικά γραμμένες Επιστολές του Αποστόλου Παύλου σε κατοίκους πόλεων της (Γαλατίας, Εφέσου, Κολοσσών) και η Αποκάλυψη του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, στην οποία και οι επτά πόλεις της Αποκαλύψεως, είναι στην Ιωνία της Μικράς Ασίας ( Έφεσος, Σμύρνη, Πέργαμος, Θυάτειρα, Σάρδεις, Φιλαδέλφεια και Λαοδίκεια). Επίσης οι Επτά Οικουμενικές Σύνοδοι διεξάγονται στην Κωνσταντινούπολη και στη Μικρά Ασία.
Όταν η Κωνσταντινούπολη το 1204 κατελήφθη από τους Φράγκους η αυτοκρατορία μεταφέρθηκε στη Νίκαια. Ήταν μέρος της εθνικής αντίστασης των Ελλήνων που συγκροτήθηκε σε τρία μέρη. Πλην της αυτοκρατορίας της Νικαίας συγκροτήθηκε αυτή της Τραπεζούντος και το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Στην Αυτοκρατορία της Νικαίας, όπως και στις άλλες εθνικές εστίες, σχηματίσθηκε και ενισχύθηκε η ιδέα της Ελληνικής εθνικής ενότητας και της ανασυγκροτήσεως του Βυζαντινού κράτους. Από αυτήν προήλθε και ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, επί των ημερών του οποίου απελευθερώθηκε η Κωνσταντινούπολις, το 1261 (3). Ο Ιωάννης Βατάτζης, γαμβρός του Θεοδώρου Α' Λάσκαρη από την θυγατέρα του Ειρήνη, ανέλαβε το θρόνο της αυτοκρατορίας της Νικαίας μετά τον θάνατο του πεθερού του, το 1222. Ώρες πολλές θα χρειάζονταν για να παρουσιάσει κανείς τα κατορθώματα του Αγίου αυτοκράτορα και τον χαρακτήρα του. Όμως να αναφέρω τέσσερα χαρακτηριστικά που δείχνουν και τα ελαττώματα του λαού μας, που μας κατατρέχουν πάντα.
Το πρώτο δείχνει ότι μπρος στο φθόνο, τη φιλοδοξία και την αρχομανία δεν υπολογίζουμε το γενικό κακό, την εθνική καταστροφή που προκαλούμε. Μόλις τον επόμενο χρόνο που ανέλαβε το θρόνο, δηλαδή το 1223, υπέστη στρατιωτική επίθεση από τους αδελφούς του πεθερού του, Αλέξιο και Ισαάκιο, οι οποίοι συνάθροισαν στρατό από μισθοφόρους Φράγκους, για να τον εκθρονίσουν και να αναλάβουν εκείνοι το θρόνο της εξόριστης αυτοκρατορίας. Οι άνθρωποι ήσαν τυφλωμένοι από τα πάθη του φθόνου και της αρχομανίας, δεν έβλεπαν τη δεινή κατάσταση που βρισκόταν το Έθνος, δεν έβλεπαν την καταστροφή που είχαν επιφέρει στην αυτοκρατορία οι Φράγκοι, που είχαν αλώσει και καταστρέψει την Κωνσταντινούπολη και τους χρησιμοποίησαν για να μπουν σε αιματηρό εμφύλιο κατά του αυτοκράτορα. Ο Βατάτζης βεβαίως ηγηθείς ο ίδιος του στρατεύματος του τους κατατρόπωσε και τους αιχμαλώτισε μαζί με το στρατό που ηγούντο. (4)
Το δεύτερο παράδειγμα αφορά στην οικονομία. Ο Βατάτζης παράλληλα με τους πολλούς πολέμους που διεξήγαγε και την εργώδη διπλωματική του προσπάθεια θέλησε και πέτυχε την ευημερία του λαού του, με την ενίσχυση των οικονομικών δραστηριοτήτων και την επιβολή της κοινωνικής ισονομίας και δικαιοσύνης. Επί της βασιλείας του καταργήθηκε το ισχύον έως τότε ολέθριο σύστημα της κατάσχεσης κτημάτων από τους κατά τόπους επάρχους σε όσους είχαν χρέη προς το κράτος. Υπό την πατρική και συνετή του διοίκηση οι πολίτες ένιωθαν ελευθερία και ευδαιμονία. Βλέποντας τον πλούτο της αυτοκρατορίας οι Δυτικοί - Γενουάτες, Ενετοί και άλλοι - θέλησαν να τον αποσπάσουν με την ικανότητά τους στο εμπόριο. Βλέποντας ο Βατάτζης ότι ο νομισματικός πλούτος της χώρας του θα μεταφερόταν σε λαούς που διέκειντο εχθρικώς προς αυτήν και την καταπίεζαν έχοντας καταλάβει και ασκώντας αυταρχική και τυραννική εξουσία στην Κωνσταντινούπολη και σε πολλά άλλα εδάφη της ρωμέϊκης αυτοκρατορίας, με διάταγμά του απαγόρευσε στους πολίτες όλων των κοινωνικών τάξεων να μεταχειρίζονται ενδύματα ή να τρώνε τροφές που προέρχονταν από το "ξενικό εμπόριο", και με άλλη νεαρά του παρήγγειλε να χρησιμοποιούν για ενδυμασία και προς τροφή μόνον όσα "παρήγαν οι ελληνικές χείρες" και η ελληνική γη, κηρύξας "προδότη" τον παραβάτη και το γένος του. Σε περιόδους κρίσεως και αντιμετωπίσεως της εκμετάλλευσης από ξένους παράγοντες ο λαός έχει ανάγκη από τα αναγκαία και τα χρήσιμα και όχι από τα περιττά, έγραψε ο Βατάτζης. (5) Στο σημείο αυτό να προστεθεί ότι ορισμένοι μεγαλογαιοκτήμονες δυσαρεστήθηκαν από τις παραχωρήσεις μέρους των κτημάτων τους σε υπηκόους του κράτους, για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν στο Έθνος, ιδιαίτερα τις στρατιωτικές(6). Βλέπετε δεν είναι εύκολο χωρίς γογγυσμό και αντίδραση οι άφρονες πλούσιοι να ανοίξουν τα σεντούκια τους και να προσφέρουν στο Έθνος. Ο ατομισμός δεν τους αφήνει…
Το τρίτον είναι ότι επέβλεψε ο ίδιος για την άμυνα των πόλεων της αυτοκρατορίας. Στη Σύνοψη τη Χρονική Ανωνύμου, που διέσωσε ο Κων. Σάθας, γράφεται για την πρόνοια που έλαβε ο Βατάτζης για την άμυνα των πόλεων, όσο μικρών κι αν ήσαν, που στην ουσία τις μετέτρεψε σε απόρθητα φρούρια, με την τεχνική που εφάρμοσε, τους άνδρες που εκπαίδευσε και τα όπλα και πολεμοφόδια που τις εφοδίασε. (7)
Και το τέταρτο, το πιο σπουδαίο, είναι ότι όλη αυτή την ευημερία του λαού του την εστήριξε στην Παιδεία. Ήξερε ότι χωρίς Παιδεία και αγωγή του πολίτη για αγάπη και σεβασμό στον Θεό και στην Πατρίδα και αλληλεγγύη στο συμπολίτη δεν μπορεί να σταθεί οποιαδήποτε ευημερία. Έτσι από νωρίς τα παιδιά κοντά στην αγωγή που έπαιρναν μάθαιναν τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, τους πατέρες της Εκκλησίας, την Ιστορία, όπως και όλες τις θετικές επιστήμες, μαθηματικά, λογική, ιατρική, βοτανική, γεωγραφία, αστρονομία κ.α. Επίσης σε κάθε πόλη ίδρυσε βιβλιοθήκες "πασών των τεχνών και των επιστημών", για την επιμόρφωση του λαού. Την κλασσική παιδεία ο Ιωάννης Βατάτζης μετέδωσε στον υιό του και διάδοχό του Θεόδωρο Β' τον Λάσκαρη - τον συγγραφέα του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνα - και τόσο αυτός επηρεάσθηκε από τον θαυμασμό του πατέρα του για την αρχαία Ελλάδα ώστε να θεωρεί τον λαό του και τον εαυτό του ως "απογόνους …του πατρώου κλέους τω μεγαλείω" και να μιλά για ελληνική φυλή, ελληνική διάλεκτο και ελληνικό στράτευμα. Η άνθηση των γραμμάτων οδήγησε μερικούς λογίους να παρομοιάζουν, κάπως υπερβολικά, τη Νίκαια με την αρχαία Αθήνα. (8)
Η πιο εκλεκτή φυσιογνωμία της πολιτισμικής ζωής της αυτοκρατορίας της Νικαίας υπήρξε αναμφίβολα ο Νικηφόρος Βλεμμύδης, που ως κληρικός, με το ακέραιο ήθος του, τις γνώσεις του, την ευθύτητά του, την Πίστη του συνετέλεσε στη διαμόρφωση του ήθους και στην καλή διακυβέρνηση της χώρας από τους Ιωάννη Βατάτζη και Θεόδωρο Λάσκαρη. Ο εν λόγω κληρικός εκθειάζοντας με έντεχνο ποιητικό λόγο τον Βατάτζη γράφει μεταξύ των άλλων:
….Ως ουδεμίαν εύροι την ημέραν, αλλ' ουδέ ώραν,
ουδέ λεπτόν, ουδέ στιγμήν, ακριβώς εξετάζων…
πάντοτε πάσι χορηγεί, πάσιν αφθόνως νέμει
πανδαψιλείς τας δωρεάς και τας ευεργεσίας…
βλέπε γαρ πρώτον ασφαλώς, αδιαστρόφως βλέπε
την σύμπασαν κατάστασιν την εν τω παλατίω,
την παίδευσιν, την σύνεσιν, την προσοχήν του βίου,
την εύτακτον αναστροφήν και συντετηρημένην,
προ πάντων την εις τον Θεόν ευσεβεστάτην πίστιν,
την ευλαβή παράστασιν, ότε ο Θεός υμνείται,
την εις τους δούλους του Θεού τιμήν, στοργήν γνησίαν". (9)
Η Μαγνησία ήταν "ανθούσα πόλη" της Αυτοκρατορίας της Νικαίας επί της βασιλείας του Ιωάννου Βατάτζη και του υιού του Θεοδώρου. Κατά την Αρβελέρ "την εποχή των Λασκαριδών πρωτεύουσα του θέματος των Νεοκάστρων πρέπει να ήταν η Μαγνησία, γεγονός που επιβεβαιώνει την ανάπτυξή του(10). Ο Ανώνυμος στη "Σύνοψη τη Χρονική" γράφει εντυπωσιασμένος και διερωτώμενος: "Εν δε τη κατά Λυδίαν Μαγνησία, όπου και τα πλείω των χρημάτων απέθετο (Σημ. ο αυτοκράτορας Ιωάννης Βατάτζης), τι τις εζήτησεν αφ' ων άνθρωποι χρήζομεν, και ουχ ευρών, εκληρώσατο την απόλαυσιν, ου των τοις ημετέροις τόποις ευρισκομένων, αλλά και όσα ενιαχού της οικουμένης κατ' Αίγυπτον φημί και Ινδίαν και αλλαχού;" (11).
Ο Κων. Γιαννακόπουλος, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Yale, σημειώνει ότι ο μετά τον θάνατο του Ιωάννου Βατάτζη φιλόδοξος Μιχαήλ Παλαιολόγος, για να εκδιώξει τον νόμιμο αυτοκράτορα Θεόδωρο Λάσκαρη και να αναρριχηθεί στο θρόνο ονομάσθηκε Μέγας Δούκας και "έθεσε υπό τη δικαιοδοσία του το εν Μαγνησία αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο. Ο Μιχαήλ έκαμε συντόμως καλήν χρήσιν τούτου προς εξυπηρέτησιν των σκοπών του". (12). Κατά τον ίδιο καθηγητή το Νύμφαιον (13) επί Βατάτζη αντικατέστησε τη Νίκαια ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας (14) και η Μαγνησία ήταν ως η συμπρωτεύουσα.
Ο Ιωάννης Βατάτζης μετά της ευσεβούς συζύγου του Ειρήνης δεν παρέλειψαν να κτίσουν και περικαλλείς ναούς στη Μαγνησία, μεταξύ των οποίων αυτόν του Αγίου Χαραλάμπους, πολιούχου της πόλης, ο οποίος εκεί ήταν ιερεύς και έλαβε τον στέφανο του μαρτυρίου επί Σεβήρου αυτοκράτορος και Λουκιανού, ηγεμόνος της Μαγνησίας. Επίσης στη Μαγνησία έκτισαν το Ναό των Τριών Ιεραρχών, ο οποίος επί Οθωμανών έγινε τζαμί, επί υψηλοτάτης θέσεως, η οποία δέσποζε της πόλεως και τη Μονή Σωσάνδρου ή Σωσάνδρων. Η συγκεκριμένη Μονή μάλλον ανακαινίσθηκε επί Ιωάννου Βατάτζη, γιατί πριν αναλάβει τον θρόνο συνεκλήθη εκεί, το 1220, τοπική Σύνοδος (15).
Στη Μονή Σωσάνδρων ετάφη ο Αυτοκράτορας. Κατά τον Αντ. Μηλιαράκη ο Βατάτζης ή Βατάτσης περί τα τέλη Φεβρουαρίου του 1254 έφυγε από το Νύμφαιο, όπου πέρασε τον χειμώνα, και μετέβη στη Νίκαια, όπου κατελήφθη υπό αποπληξίας. Του έγινε θεραπευτική αγωγή, χωρίς να έχει σημαντικό αποτέλεσμα. Εν τούτοις όταν κάπως συνήλθε διέταξε να τον μεταφέρουν και πάλι στο Νύμφαιο, όπου έφθασε λίγο νωρίτερα από την Κυριακή των Βαϊων και εξαντλώντας κάθε του ικμάδα μετέσχε στη Θεία Λειτουργία και σε όλες τις Ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος έως και το Πάσχα, όπου συμμετέσχε στην Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία. Όταν είδε ότι ουδεμία βελτίωση είχε η υγεία του και προς το χειρότερο βάδιζε διέταξε να τον μεταφέρουν στη Σμύρνη για να προσκυνήσει στον εκεί Ναό του Ιησού Χριστού. Όταν επανήλθε στο Νύμφαιο δεν θέλησε να διαμείνει στο παλάτι, αλλά σε σκηνή που στήθηκε στους κήπους των ανακτόρων. Εκεί αναπαύθηκε στις 3 ή 4 Νοεμβρίου του 1254, σε ηλικία 62 ετών, αφού βασίλευσε 33 έτη (16).
Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες της Μαγνησίας αισθάνονταν μεγάλο πνευματικό δεσμό με τον Ιωάννη Βατάτζη. Ο Γεώργιος Παχυμέρης σημειώνει ότι και ο αυτοκράτορας είχε ιδιαίτερους δεσμούς με τη Μαγνησία, που διατηρήθηκαν ζωηροί στη λαϊκή τους παράδοση. Ο εν λόγω βυζαντινός ιστορικός, που όπως σημειώνει η Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου (17) χαρακτηρίζεται από αρκετά ορθολογιστικό πνεύμα, αναφέρει, με κάποια επιφύλαξη, ένα θαύμα που έγινε γύρω στα 1300 στη Μαγνησία, όταν η πόλη ήταν ήδη υπό την τυραννία των Οσμανλήδων και υπέφερε. Γράφει η κα Ζαχαριάδου: "Ο καστροφύλακας της πόλης έβλεπε κάθε νύχτα μια αναμμένη λαμπάδα να περιέρχεται το πόλισμα δυο και τρεις φορές. Οι έρευνές του δεν μπόρεσαν να λύσουν το μυστήριο. Ώσπου μια νύχτα, ο αδελφός του, που ήταν κουφός εκ γενετής, είδε έναν άντρα με βασιλικό παράστημα να κρατά τη λαμπάδα και να τριγυρίζει στα τείχη λέγοντας πως οφείλει να τα φρουρεί. Ο κουφός μέσα στην ταραχή του γιατρεύτηκε και άκουσε. Ο άντρας με τη λαμπάδα ήταν ο αυτοκράτορας Ιωάννης Βατάτζης" (18).
Ο Βασίλιεφ από την πλευρά του σημειώνει ως ενδιαφέρον το γεγονός ότι το όνομα του Ιωάννου Βατάτζη ήταν τόσο αγαπητό και σεβαστό από τον Ελληνικό Λαό, ώστε λίγο μετά το θάνατό του έγινε ένας Αγιος της λαϊκής παραδόσεως. Θαύματα άρχισαν να συνδέονται με τη μνήμη του, ενώ συγχρόνως συνετέθη ο Βίος του Αγίου Ιωάννου του Ευσπλάχνου. Όταν έγραφε το σύγγραμμά του ο Βασίλιεφ ( εκδόθηκε στα 1917) ακόμη δεν είχε επισήμως αναγνωρισθεί η αγιότητα του αυτοκράτορα και, όπως γράφει, "η ακολουθία του είχε περιορισθεί στα στενά όρια της Μαγνησίας, μιας πόλεως της Μικράς Ασίας, όπου ετάφη ο Αυτοκράτωρ… Ακόμη και τώρα ο κλήρος και ο λαός της Μαγνησίας και των περιχώρων συγκεντρώνονται κάθε 4 Νοεμβρίου στην τοπική εκκλησία για να τιμήσουν τη μνήμη του Αυτοκράτορος Ιωάννου του Ευσπλάχνου". (19)
Ο Αντώνιος Μηλιαράκης στην Ιστορία που έγραψε για την αυτοκρατορία της Νικαίας σημειώνει πως η φήμη των χριστιανικών αρετών του Βατάτζη, η φιλελεημοσύνη, η ευλάβεια, η ανέγερση ευαγών οίκων και ναών είχε διεγείρει τόσο πολύ την κοινή συνείδηση των υπηκόων του, κληρικών και λαϊκών, ώστε μετά παρέλευση λίγων ετών από τον θάνατό του αναγνωρίστηκε ως άγιος και κάθε 4 Νοεμβρίου εορταζόταν και στο Νύμφαιο, όπου υπήρχε ναϊσκος στο όνομά του και όπου ετελούντο παρακλήσεις. Και ο Μηλιαράκης διερωτάται, το 1898 που έγραψε την ιστορία του, αν η Εκκλησία είχε αναγνωρίσει επισήμως τον Βατάτζη ως άγιο, η σιωπηλά ανεχόταν την τιμή του λαού προς αυτόν, για να μην προσκρούσει στο ευσεβές φρόνημά του και υποθέτει το δεύτερο, λόγω του ότι δεν βρήκε στα μηναία να τιμάται η μνήμη του. Και συμπληρώνει ο Μηλιαράκης ότι παρέμεινε στους αιώνες γνωστός ως άγιος " εκ της υπάρξεως του επ' ονόματι αυτού τιμωμένου εν Μαγνησία ναού και εκ συναξαρίου ιδίου μετ' ασματικής ακολουθίας. Ασματική Ακολουθία του Αγίου Βασιλέως έγραψε ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης μετά σχετικού συναξαρίου. Την ακολουθίαν δε ταύτην εξέδωσε τω 1872 ο Μητροπολίτης Εφέσου Αγαθάγγελος, ο εκ Μαγνησίας, συμπεριλαβών πλην της βιογραφίας του Βατάτζη, της υπό του Νικοδήμου γραφείσης, και ετέραν εκτενή ανωνύμου συγγραφέως". (20). Για τον Ιωάννη Βατάτζη ο Γεώργιος Ακροπολίτης έγραψε επιτάφιο λόγο, ο οποίος στα χρόνια του Μηλιαράκη ήταν ανέκδοτος.
Ο Άγιος Νικόδημος στο Συναξαριστή του γράφει για τον Αγιο Αυτοκράτορα, μεταξύ των άλλων: "…Κυβερνήσας λοιπόν θεοφιλώς το καράβι της παγκοσμίου βασιλείας ο τρισμακάριστος, παρέδωκεν εν ειρήνη την ψυχήν του εις χείρας Θεού, χρόνων ώντας εβδομηκονταδύω, το δε τίμιον αυτού σώμα ενεταφιάσθη εις το Μοναστήριον του Σωτήρος Χριστού, το οποίον έκτισεν ο ίδιος αυτός βασιλεύς, και επωνόμασεν αυτό Σώσανδρα. Ύστερον δε δι' αποκαλύψεως του ιδίου βασιλέως, μετεκομίσθη το τούτου άγιον σώμα εις την πόλιν της Μαγνησίας.
Θαύμα δε μέγα εφάνη, όταν ανεκομίσθη εκ του τάφου το τούτου άγιον λείψανον και μετεκομίσθη εις την Μαγνησίαν. Διότι όταν ο τάφος ηνοίχθη, δεν ευγήκεν καμμία δυσώδης αποφορά, αλλά εξήλθε μία ευωδία και χάρις, μεμιγμένη με ηδονήν και γλυκύτητα, ωσάν να ήθελεν ανοιχθή ένας κήπος αρωματικός και ευώδης. Ο δε νεκρός εφάνη, ωσάν να κάθεται επάνω εις θρόνον βασιλικόν, χωρίς να έχη καμμίαν λύσιν αρμονίας, χωρίς να έχη καμμίαν μελανίαν και χωρίς τινα δυσωδίαν, ή σημείον άλλο νεκρότητος. Αλλ' ο προ επτά χρόνων ενταφιασθείς, εβλέπετο ωσάν ζωντανός, έχων μεν εις τα μέλη του, το φυσικόν αυτών κίνημα. Φέρων δε εις τα μάγουλά του, το φυσικόν αυτών κοκκινάδι. Αλλά και αυτά τα βασιλικά στρώματα του λειψάνου, εφυλάχθησαν αδιάφθορα, ωσάν να ήθελαν ραφθούν σήμερον. Ούτως οίδε δοξάζειν Θεός τους αυτόν δοξάζοντας. Από τότε και ύστερον, ενήργει το τίμιον αυτού λείψανον εν τη Μαγνησία θαύματα πάμπολα, ιατρεύον ασθενείας, διώκον δαίμονας και άλλα πάθη θεραπεύον, δια της εν αυτώ κατοικούσης του Θεού χάριτος, πάντων των μετά πίστεως αυτώ προστρεχόντων, καθώς μερικά εξ αυτών αναφέρει ο μετ' εγκωμίου κατά πλάτος Βίος του" (21).
Σύμφωνα με μαρτυρίες που διασώθηκαν από Μαγνησαλήδες και έφτασαν έως εμάς το λείψανό του Αγίου Αυτοκράτορα φυλασσόταν σε κρύπτη του Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Αθανασίου της Μητροπόλεως Εφέσου, στη Μαγνησία. Εκεί φυλασσόταν επίσης ο Σταυρός του Αυτοκράτορα. Το λείψανο του Αγίου δεν είναι γνωστό τι απέγινε μετά την ισοπέδωση και το κάψιμο της Μαγνησίας από τα κεμαλικά στρατεύματα και τις ορδές των τσετών. Πολλοί τον θεωρούν "μαρμαρωμένο βασιλιά", όπως είναι ο Κωνσταντίνος ΙΒ' ο Παλαιολόγος, άλλοι θεωρούν ότι υπέστη νεκρός ό, τι ο Αγιος Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος ζωντανός. Για τον Σταυρό του υπάρχει η πληροφορία ότι αυτός εδόθη και φυλάσσεται στο Βυζαντινό Μουσείο των Αθηνών, αλλά το Μουσείο δεν γνωρίζει κάτι τέτοιο.
Η μητέρα μου καταγόταν από τη Μαγνησία και στο ιστορικό μου μυθιστόρημα " Μέρες Αποκάλυψης στην Ιωνία - Το δράμα των Ελλήνων της Ιωνίας (1914-1922)", μεταξύ των άλλων αναφέρομαι και στον Ιωάννη Βατάτζη (22). Θα τελειώσω με αυτό που λέγει ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματός μου, ο παπά Γιώργης στα παιδιά της χορωδίας του Ναού του Αγίου Αθανασίου και με μια παράκληση, που επίσης γράφεται στο βιβλίο μου. "Ο Θεός στις δύσκολες ώρες που περνούσε το Έθνος μας έστελνε Βατάτζηδες που το έσωζαν". Ας ελπίσουμε, ας ευχηθούμε και ας προσευχηθούμε να υπάρξουν στο παρόν και στο μέλλον και πάλι Βατάτζηδες που θα μας βγάλουν από το έλος της παρακμής και θα οδηγήσουν και πάλι σε λαμπρές ημέρες το Έθνος μας. Και η γιαγιά, η παπαδιά Βασιλεία, η Μαγνησαλού, παίρνει κοντά της το εγγονάκι της, τον Γιωργάκη και του λέγει:
Γιωργάκη, θέλω να σου ζητήσω μια χάρη. Θέλω να μην ξεχάσεις ποτέ την πατρίδα του παππού σου, του παπά Γιώργη, που ήταν το Σιβρισάρι και τη δικιά μου την πατρίδα, τη Μαγνησία. Θέλω να μάθεις την ιστορία για τις επτά λυχνίες της Αποκάλυψης, που θα σβήσουν μόνο αν ξεχάσουμε τα μέρη που ήσαν δικά μας και στα οποία η Εκκλησία μας και το Έθνος μας μεγαλούργησαν…Θέλω να περάσεις κι εσύ τα όσα θα μάθεις στα παιδιά σου και στα εγγόνια σου…Να θυμάσαι πάντα στη ζωή σου πως όποιος ξεχνά το παρελθόν του, τις ρίζες του, δεν έχει μέλλον και όποιος χάνει την πίστη του είναι ένα τίποτε" (23).-
* Ομιλία στο Διδυμότειχο στις 2 Νοεβρίου, στα πλαίσια των Βατάτζειων 2013
-------------------------------------------------------------
Σημειώσεις
1. Η Μαγνησία το 1921 είχε 60.000 κατοίκους, από τους οποίους οι 12.000 ήσαν Έλληνες, 4.000 ήσαν οι Αρμένιοι, 2.000 οι Εβραίοι και οι υπόλοιποι Οθωμανοί. Ήταν έδρα του Ελληνορθοδόξου Μητροπολίτου Εφέσου και οθωμανού Νομάρχου. Ο Σπ. Κοντογιάννης στην περιγραφή του την χαρακτηρίζει "ευλογημένη χώρα" και προσθέτει: " Η πόλις διατηρήσασα πάντοτε κάποιαν σπουδαιότητα ως εκ της θέσεως της, είναι κέντρον συγκοινωνίας με το εσωτερικόν, διότι συγκεντρούνται εδώ δρόμοι από της άνω κοιλάδος του ποταμού Έρμου προς την παραλίαν, από του Νυμφαίου και της πεδιάδος του Καϊστρου και από της Σμύρνης δια της πεδιάδος του Έρμου….Η γαλλική σιδηροδρομική εταιρεία Σμύρνης -Κασαμπά - Αφιόν Καρά Χισάρ έχει ενταύθα τον σπουδαιότατον σταθμόν της μετά την Σμύρνην…Αλλά και η συγκοινωνία με αμάξας και καραβάνια καμήλων και φορτηγών ζώων εκ του εσωτερικού είναι σημαντική….Η αρχαία ακρόπολις περιβάλλεται με τείχη ρωμαϊκά και βυζαντινά. Κατάγονται δε οι Έλληνες της Μαγνησίας εξ ελληνικών χωρών (Πελοποννήσιοι μετά το 1770, Λέσβιοι, Σμυρναίοι, Φιλιππουπολίται, Καστελλορίζιοι, Καισαρείς, Ηπειρώται). Παντ. Κοντογιάννη "Γεωγραφία της Μικράς Ασίας", Τύποις Π.Α. Πετράκου, . Αθήναι 1921, σελ. 324.
2. Διον. Α. Ζακυθηνού "Μεταβυζαντινά και νέα ελληνικά", Αθήναι, 1978, σελ. 15-16.
3. Α.Α. Vasiliev " Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας - 324-1453), Εκδ. Μπεργαδή, Αθήνα, 1954, σελ. 626.
4. Αντωνίου Μηλιαράκη "Ιστορία του Βασιλείου της Νίκαιας, Α' Έκδοση 1898 από Τυπογραφείο Αδελφών Περρή και Βιβλιοπωλείου Γεωργίου Κασδόνη, Ανατύπωση το 1994 από Βιβλιοπώλες Διονύσιο Νότη Καραβία και Ευάγγελο Κων/νου Λάζο, σελ. 156.
5. Αντ. Μηλ. Σελ. 344-347
6. Vasiliev, σελ. 676.
7. "BIBLIOTHECA GRAECA - MEDIAEVI - NUNC PRIMUM EDIDIT", C.N. SATHAS, VOL. VII" - Ανετυπώθη από το Εκδ. Βιβλ. Χ. Σπανού. Ανωνύμου "Σύνοψις χρονική", 1η Εκδοσις, Εν Παρισίοις, Jean Maisonneuve, Librairie - Editeur, 1894, sel. 506.
8. Αρχιμ. Νικολάου Χ. Ιωαννίδη, καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών, "Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης και η περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος διδασκαλία του", Αθήνα, 2006, σελ. 33.
9. Βλ. Αρχιμ. Νικ. Ιωαν. " Ο Νικ. Βλ…", σελ. 77-78.
10. Γεωργίου Ακροπολίτου "Χρονική συγγραφή - Η Βυζαντινή ιστορία της λατινοκρατίας (1204-1261), Εκδ. ΖΗΤΡΟΣ, Θεσσαλονίκη, 2004, Βλ. σχ. σχόλιο Σπ. Η. Σπυρόπουλου, αριθμ. 48 εις σελίδα 539.
11. "Σύνοψις χρονική", σελ. 507
12. Κ. Γιαννακόπουλου " Ο Αυτοκράτωρ Μιχαήλ Παλαιολόγος και η Δύσις - 1258-1282 ", Εκδ. Κουλτούρα, Αθήναι, 1969, σελ. 45.
13. Το Νύμφαιον είναι πόλη της Μικράς Ασίας 28 χιλιόμετρα ανατολικά της Σμύρνης και άλλα τόσα περίπου νοτιοανατολικά της Μαγνησίας. Κείται σε μια παραδεισένια τοποθεσία, στην κοιλάδα μεταξύ των βουνών Τμώλου και Ολύμπου. Στην περιγραφή της πόλης το 1921, όταν ήταν ελεύθερη, ο Σπ. Κοντογιάννης αναφέρει ότι είχε 7.000 λατοίκους, από τους οποίους οι μισοί ήσαν Έλληνες και προσθέτει: " Άνω της πόλεως και προς την δυτικήν πλευράν της κοιλάδος υψούται επί αποκρήμνου βράχου μεσαιωνικόν φρούριον. Προς δυσμάς πάλιν παρατηρούνται λείψανα βυζαντινής εκκλησίας και παρεκκλήσιον του Αγίου Ιωάννου. Οι Έλληνες του Νυμφαίου υπάγονται εις την μητρόπολιν Εφέσου, έδρα της οποίας ήτο η Μαγνησία". ( Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Τύποις Π.Α. Πετράκου, Αθήναι, 1921, σελ. 308).
14. Ο Κ. Γιαννακόπουλος στο ίδιο πόνημά του ( σελ. 28) αναφέρει ότι ο αυτοκράτωρ Ιωάννης Γ' Βατάτζης κατά τη διάρκεια της βασιλείας του μετέφερε την αυλή στο Νύμφαιον λόγω του καλυτέρου κλίματος του και της θέσεως του πλησίον της Σμύρνης, Μαγνησίας και Σάρδεων - της Νικαίας διατηρηθείσης ως έδρας του Πατριάρχου και ως τόπου στέψεως.
15. Βλ. σχ. Αντ. Μηλ. Σελ. 108, και σημείωση 1.
16. Αυτ. σελ. 411-412. Σημειώνεται ότι εγράφη ότι απεβίωσε το 1255, μάλλον λανθασμένα.
17. Η κα Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου δίδαξε οθωμανική ιστορία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης τα έτη 1985-1998.
18. Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου "Ιστορία και θρύλοι των παλαιών σουλτάνων - 1300-1400), Εκδ. ΜΙΕΤ, Β' Έκδ. Αθήνα, 2009, σελ. 71.
19. Ιστορία του Βασίλιεφ, σελ. 659.
20. Αντ. Μηλ. Ιστορία, σελ. 417 - 418.
21. Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου "Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού". Τόμος Α' ( Σεπτέμβριος, Οκτώβριος, Νοέμβριος, Δεκέμβριος), Εκδ. Δόμος, Αθήναι, 2005, σελ. 424.
22. Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου " Μέρες Αποκάλυψης στην Ιωνία - Το δράμα των Ελλήνων της Ιωνίας (1914-1922)", Ιστορικό Μυθιστόρημα, Εκδ. "Αρχονταρίκι", Αθήνα, 2012, σελ. 138-143.
23. Αυτ. σελ. 493-494
Το Διδυμότειχο και η Μαγνησία η "προς Σιπύλω" συνδέονται άρρηκτα όχι μόνο από το κοινό τους παρελθόν αλλά και από τον κοινό Άγιό τους, τον Άγιο Ιωάννη τον Βατάτζη, Αυτοκράτορα της Νικαίας. Είναι γνωστό ότι στο Διδυμότειχο γεννήθηκε και κοντά στη Μαγνησία απεβίωσε και εναποτέθηκε το λείψανό του.
Η Μαγνησία (1) είναι κτισμένη στους πρόποδες του Σιπύλου όρους και στην αριστερή όχθη του Έρμου ποταμού, η δε πεδιάδα της είναι εξαιρετικά εύφορη. Σίπυλο το βουνό ονομάσθηκε από τον Σίπυλο, υιό της Νιόβης, της οποίας τα παιδιά, επτά αγόρια και επτά κορίτσια κατά την Μυθολογία μας, φόνευσαν με τα βέλη τους οι Απόλλων και Άρτεμις, παιδιά της Λητούς, κατ' εντολήν της μητέρας τους, επειδή η Νιόβη είχε καυχηθεί σ' αυτήν ότι έχει δεκατέσσερα παιδιά κι εκείνη μόνο δύο…Η θλίψη της Νιόβης από τον ομαδικό θάνατο των παιδιών της ήταν αβάστακτη και στο βουνό της Μαγνησίας έμεινε θρηνώντας. Ο Δίας τη λυπήθηκε και τη μεταμόρφωσε σε βράχο και εκεί μένει πάντα η Νιόβη, αδιάψευστη απόδειξη της συνεχούς παρουσίας των Ελλήνων στην περιοχή από τα μυθικά χρόνια έως την καταστροφή και τη γενοκτονία της Μικράς Ασίας.
Η Μαγνησία ήταν πόλη της Λυδίας, βασιλιάς της οποίας ήταν ο Κροίσος, γνωστός από τον διάλογό του με τον σοφό Σόλωνα τον Αθηναίο. Επί Μεγάλου Αλεξάνδρου απελευθερώθηκε από τον περσικό ζυγό, αλλά το 190 π.Χ. κατελήφθη από τους Ρωμαίους και μετά μια περίοδο περίπου χιλίων ετών ελευθερίας υποτάσσεται στους οσμανλήδες. Αλλά, όπως επισημαίνει ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Διονύσιος Ζακυθηνός, οι Έλληνες της Μαγνησίας, όπως και του Διδυμοτείχου, όπως όλος ο Ελληνισμός "καθ' όλη την εποχή της ρωμαιοκρατίας, όπως και της τουρκοκρατίας, μολονότι είχε απολέσει την πρωτογενή του εξουσία και την ανεξαρτησία του, όχι μόνον διετήρησε την αυτοτέλειαν, την εθνικήν και έν τινι μέτρω την διοικητικήν, αλλά και επέτυχεν ό, τι δεν είχε κατορθώσει υπό ευμενεστέρας πολιτικάς συνθήκας: απήρτισε δηλονότι υπό την ξενικήν δουλείαν ευρείαν εθνικήν και ηθικήν κοινότητα. Η κοινότης αύτη επραγματοποιήθη κατά μεν την Ρωμαϊκήν περίοδον εντός της μικράς μονάδος της πόλεως, κατά δεν την Οθωμανικήν εντός του αναπεπταμένου δικτύου της εκκλησιαστικής οργανώσεως" (2) Θυμίζουμε ότι η Μικρά Ασία δέχεται εκ των πρώτων τον Χριστιανισμό, κάτι που μαρτυρούν οι πολλοί μάρτυρες των πρώτων αιώνων, όπως ο ιερομάρτυς Χαράλαμπος, που μαρτύρησε στη Μαγνησία, οι ελληνικά γραμμένες Επιστολές του Αποστόλου Παύλου σε κατοίκους πόλεων της (Γαλατίας, Εφέσου, Κολοσσών) και η Αποκάλυψη του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, στην οποία και οι επτά πόλεις της Αποκαλύψεως, είναι στην Ιωνία της Μικράς Ασίας ( Έφεσος, Σμύρνη, Πέργαμος, Θυάτειρα, Σάρδεις, Φιλαδέλφεια και Λαοδίκεια). Επίσης οι Επτά Οικουμενικές Σύνοδοι διεξάγονται στην Κωνσταντινούπολη και στη Μικρά Ασία.
Όταν η Κωνσταντινούπολη το 1204 κατελήφθη από τους Φράγκους η αυτοκρατορία μεταφέρθηκε στη Νίκαια. Ήταν μέρος της εθνικής αντίστασης των Ελλήνων που συγκροτήθηκε σε τρία μέρη. Πλην της αυτοκρατορίας της Νικαίας συγκροτήθηκε αυτή της Τραπεζούντος και το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Στην Αυτοκρατορία της Νικαίας, όπως και στις άλλες εθνικές εστίες, σχηματίσθηκε και ενισχύθηκε η ιδέα της Ελληνικής εθνικής ενότητας και της ανασυγκροτήσεως του Βυζαντινού κράτους. Από αυτήν προήλθε και ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, επί των ημερών του οποίου απελευθερώθηκε η Κωνσταντινούπολις, το 1261 (3). Ο Ιωάννης Βατάτζης, γαμβρός του Θεοδώρου Α' Λάσκαρη από την θυγατέρα του Ειρήνη, ανέλαβε το θρόνο της αυτοκρατορίας της Νικαίας μετά τον θάνατο του πεθερού του, το 1222. Ώρες πολλές θα χρειάζονταν για να παρουσιάσει κανείς τα κατορθώματα του Αγίου αυτοκράτορα και τον χαρακτήρα του. Όμως να αναφέρω τέσσερα χαρακτηριστικά που δείχνουν και τα ελαττώματα του λαού μας, που μας κατατρέχουν πάντα.
Το πρώτο δείχνει ότι μπρος στο φθόνο, τη φιλοδοξία και την αρχομανία δεν υπολογίζουμε το γενικό κακό, την εθνική καταστροφή που προκαλούμε. Μόλις τον επόμενο χρόνο που ανέλαβε το θρόνο, δηλαδή το 1223, υπέστη στρατιωτική επίθεση από τους αδελφούς του πεθερού του, Αλέξιο και Ισαάκιο, οι οποίοι συνάθροισαν στρατό από μισθοφόρους Φράγκους, για να τον εκθρονίσουν και να αναλάβουν εκείνοι το θρόνο της εξόριστης αυτοκρατορίας. Οι άνθρωποι ήσαν τυφλωμένοι από τα πάθη του φθόνου και της αρχομανίας, δεν έβλεπαν τη δεινή κατάσταση που βρισκόταν το Έθνος, δεν έβλεπαν την καταστροφή που είχαν επιφέρει στην αυτοκρατορία οι Φράγκοι, που είχαν αλώσει και καταστρέψει την Κωνσταντινούπολη και τους χρησιμοποίησαν για να μπουν σε αιματηρό εμφύλιο κατά του αυτοκράτορα. Ο Βατάτζης βεβαίως ηγηθείς ο ίδιος του στρατεύματος του τους κατατρόπωσε και τους αιχμαλώτισε μαζί με το στρατό που ηγούντο. (4)
Το δεύτερο παράδειγμα αφορά στην οικονομία. Ο Βατάτζης παράλληλα με τους πολλούς πολέμους που διεξήγαγε και την εργώδη διπλωματική του προσπάθεια θέλησε και πέτυχε την ευημερία του λαού του, με την ενίσχυση των οικονομικών δραστηριοτήτων και την επιβολή της κοινωνικής ισονομίας και δικαιοσύνης. Επί της βασιλείας του καταργήθηκε το ισχύον έως τότε ολέθριο σύστημα της κατάσχεσης κτημάτων από τους κατά τόπους επάρχους σε όσους είχαν χρέη προς το κράτος. Υπό την πατρική και συνετή του διοίκηση οι πολίτες ένιωθαν ελευθερία και ευδαιμονία. Βλέποντας τον πλούτο της αυτοκρατορίας οι Δυτικοί - Γενουάτες, Ενετοί και άλλοι - θέλησαν να τον αποσπάσουν με την ικανότητά τους στο εμπόριο. Βλέποντας ο Βατάτζης ότι ο νομισματικός πλούτος της χώρας του θα μεταφερόταν σε λαούς που διέκειντο εχθρικώς προς αυτήν και την καταπίεζαν έχοντας καταλάβει και ασκώντας αυταρχική και τυραννική εξουσία στην Κωνσταντινούπολη και σε πολλά άλλα εδάφη της ρωμέϊκης αυτοκρατορίας, με διάταγμά του απαγόρευσε στους πολίτες όλων των κοινωνικών τάξεων να μεταχειρίζονται ενδύματα ή να τρώνε τροφές που προέρχονταν από το "ξενικό εμπόριο", και με άλλη νεαρά του παρήγγειλε να χρησιμοποιούν για ενδυμασία και προς τροφή μόνον όσα "παρήγαν οι ελληνικές χείρες" και η ελληνική γη, κηρύξας "προδότη" τον παραβάτη και το γένος του. Σε περιόδους κρίσεως και αντιμετωπίσεως της εκμετάλλευσης από ξένους παράγοντες ο λαός έχει ανάγκη από τα αναγκαία και τα χρήσιμα και όχι από τα περιττά, έγραψε ο Βατάτζης. (5) Στο σημείο αυτό να προστεθεί ότι ορισμένοι μεγαλογαιοκτήμονες δυσαρεστήθηκαν από τις παραχωρήσεις μέρους των κτημάτων τους σε υπηκόους του κράτους, για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν στο Έθνος, ιδιαίτερα τις στρατιωτικές(6). Βλέπετε δεν είναι εύκολο χωρίς γογγυσμό και αντίδραση οι άφρονες πλούσιοι να ανοίξουν τα σεντούκια τους και να προσφέρουν στο Έθνος. Ο ατομισμός δεν τους αφήνει…
Το τρίτον είναι ότι επέβλεψε ο ίδιος για την άμυνα των πόλεων της αυτοκρατορίας. Στη Σύνοψη τη Χρονική Ανωνύμου, που διέσωσε ο Κων. Σάθας, γράφεται για την πρόνοια που έλαβε ο Βατάτζης για την άμυνα των πόλεων, όσο μικρών κι αν ήσαν, που στην ουσία τις μετέτρεψε σε απόρθητα φρούρια, με την τεχνική που εφάρμοσε, τους άνδρες που εκπαίδευσε και τα όπλα και πολεμοφόδια που τις εφοδίασε. (7)
Και το τέταρτο, το πιο σπουδαίο, είναι ότι όλη αυτή την ευημερία του λαού του την εστήριξε στην Παιδεία. Ήξερε ότι χωρίς Παιδεία και αγωγή του πολίτη για αγάπη και σεβασμό στον Θεό και στην Πατρίδα και αλληλεγγύη στο συμπολίτη δεν μπορεί να σταθεί οποιαδήποτε ευημερία. Έτσι από νωρίς τα παιδιά κοντά στην αγωγή που έπαιρναν μάθαιναν τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, τους πατέρες της Εκκλησίας, την Ιστορία, όπως και όλες τις θετικές επιστήμες, μαθηματικά, λογική, ιατρική, βοτανική, γεωγραφία, αστρονομία κ.α. Επίσης σε κάθε πόλη ίδρυσε βιβλιοθήκες "πασών των τεχνών και των επιστημών", για την επιμόρφωση του λαού. Την κλασσική παιδεία ο Ιωάννης Βατάτζης μετέδωσε στον υιό του και διάδοχό του Θεόδωρο Β' τον Λάσκαρη - τον συγγραφέα του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνα - και τόσο αυτός επηρεάσθηκε από τον θαυμασμό του πατέρα του για την αρχαία Ελλάδα ώστε να θεωρεί τον λαό του και τον εαυτό του ως "απογόνους …του πατρώου κλέους τω μεγαλείω" και να μιλά για ελληνική φυλή, ελληνική διάλεκτο και ελληνικό στράτευμα. Η άνθηση των γραμμάτων οδήγησε μερικούς λογίους να παρομοιάζουν, κάπως υπερβολικά, τη Νίκαια με την αρχαία Αθήνα. (8)
Η πιο εκλεκτή φυσιογνωμία της πολιτισμικής ζωής της αυτοκρατορίας της Νικαίας υπήρξε αναμφίβολα ο Νικηφόρος Βλεμμύδης, που ως κληρικός, με το ακέραιο ήθος του, τις γνώσεις του, την ευθύτητά του, την Πίστη του συνετέλεσε στη διαμόρφωση του ήθους και στην καλή διακυβέρνηση της χώρας από τους Ιωάννη Βατάτζη και Θεόδωρο Λάσκαρη. Ο εν λόγω κληρικός εκθειάζοντας με έντεχνο ποιητικό λόγο τον Βατάτζη γράφει μεταξύ των άλλων:
….Ως ουδεμίαν εύροι την ημέραν, αλλ' ουδέ ώραν,
ουδέ λεπτόν, ουδέ στιγμήν, ακριβώς εξετάζων…
πάντοτε πάσι χορηγεί, πάσιν αφθόνως νέμει
πανδαψιλείς τας δωρεάς και τας ευεργεσίας…
βλέπε γαρ πρώτον ασφαλώς, αδιαστρόφως βλέπε
την σύμπασαν κατάστασιν την εν τω παλατίω,
την παίδευσιν, την σύνεσιν, την προσοχήν του βίου,
την εύτακτον αναστροφήν και συντετηρημένην,
προ πάντων την εις τον Θεόν ευσεβεστάτην πίστιν,
την ευλαβή παράστασιν, ότε ο Θεός υμνείται,
την εις τους δούλους του Θεού τιμήν, στοργήν γνησίαν". (9)
Η Μαγνησία ήταν "ανθούσα πόλη" της Αυτοκρατορίας της Νικαίας επί της βασιλείας του Ιωάννου Βατάτζη και του υιού του Θεοδώρου. Κατά την Αρβελέρ "την εποχή των Λασκαριδών πρωτεύουσα του θέματος των Νεοκάστρων πρέπει να ήταν η Μαγνησία, γεγονός που επιβεβαιώνει την ανάπτυξή του(10). Ο Ανώνυμος στη "Σύνοψη τη Χρονική" γράφει εντυπωσιασμένος και διερωτώμενος: "Εν δε τη κατά Λυδίαν Μαγνησία, όπου και τα πλείω των χρημάτων απέθετο (Σημ. ο αυτοκράτορας Ιωάννης Βατάτζης), τι τις εζήτησεν αφ' ων άνθρωποι χρήζομεν, και ουχ ευρών, εκληρώσατο την απόλαυσιν, ου των τοις ημετέροις τόποις ευρισκομένων, αλλά και όσα ενιαχού της οικουμένης κατ' Αίγυπτον φημί και Ινδίαν και αλλαχού;" (11).
Ο Κων. Γιαννακόπουλος, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Yale, σημειώνει ότι ο μετά τον θάνατο του Ιωάννου Βατάτζη φιλόδοξος Μιχαήλ Παλαιολόγος, για να εκδιώξει τον νόμιμο αυτοκράτορα Θεόδωρο Λάσκαρη και να αναρριχηθεί στο θρόνο ονομάσθηκε Μέγας Δούκας και "έθεσε υπό τη δικαιοδοσία του το εν Μαγνησία αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο. Ο Μιχαήλ έκαμε συντόμως καλήν χρήσιν τούτου προς εξυπηρέτησιν των σκοπών του". (12). Κατά τον ίδιο καθηγητή το Νύμφαιον (13) επί Βατάτζη αντικατέστησε τη Νίκαια ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας (14) και η Μαγνησία ήταν ως η συμπρωτεύουσα.
Ο Ιωάννης Βατάτζης μετά της ευσεβούς συζύγου του Ειρήνης δεν παρέλειψαν να κτίσουν και περικαλλείς ναούς στη Μαγνησία, μεταξύ των οποίων αυτόν του Αγίου Χαραλάμπους, πολιούχου της πόλης, ο οποίος εκεί ήταν ιερεύς και έλαβε τον στέφανο του μαρτυρίου επί Σεβήρου αυτοκράτορος και Λουκιανού, ηγεμόνος της Μαγνησίας. Επίσης στη Μαγνησία έκτισαν το Ναό των Τριών Ιεραρχών, ο οποίος επί Οθωμανών έγινε τζαμί, επί υψηλοτάτης θέσεως, η οποία δέσποζε της πόλεως και τη Μονή Σωσάνδρου ή Σωσάνδρων. Η συγκεκριμένη Μονή μάλλον ανακαινίσθηκε επί Ιωάννου Βατάτζη, γιατί πριν αναλάβει τον θρόνο συνεκλήθη εκεί, το 1220, τοπική Σύνοδος (15).
Στη Μονή Σωσάνδρων ετάφη ο Αυτοκράτορας. Κατά τον Αντ. Μηλιαράκη ο Βατάτζης ή Βατάτσης περί τα τέλη Φεβρουαρίου του 1254 έφυγε από το Νύμφαιο, όπου πέρασε τον χειμώνα, και μετέβη στη Νίκαια, όπου κατελήφθη υπό αποπληξίας. Του έγινε θεραπευτική αγωγή, χωρίς να έχει σημαντικό αποτέλεσμα. Εν τούτοις όταν κάπως συνήλθε διέταξε να τον μεταφέρουν και πάλι στο Νύμφαιο, όπου έφθασε λίγο νωρίτερα από την Κυριακή των Βαϊων και εξαντλώντας κάθε του ικμάδα μετέσχε στη Θεία Λειτουργία και σε όλες τις Ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος έως και το Πάσχα, όπου συμμετέσχε στην Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία. Όταν είδε ότι ουδεμία βελτίωση είχε η υγεία του και προς το χειρότερο βάδιζε διέταξε να τον μεταφέρουν στη Σμύρνη για να προσκυνήσει στον εκεί Ναό του Ιησού Χριστού. Όταν επανήλθε στο Νύμφαιο δεν θέλησε να διαμείνει στο παλάτι, αλλά σε σκηνή που στήθηκε στους κήπους των ανακτόρων. Εκεί αναπαύθηκε στις 3 ή 4 Νοεμβρίου του 1254, σε ηλικία 62 ετών, αφού βασίλευσε 33 έτη (16).
Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες της Μαγνησίας αισθάνονταν μεγάλο πνευματικό δεσμό με τον Ιωάννη Βατάτζη. Ο Γεώργιος Παχυμέρης σημειώνει ότι και ο αυτοκράτορας είχε ιδιαίτερους δεσμούς με τη Μαγνησία, που διατηρήθηκαν ζωηροί στη λαϊκή τους παράδοση. Ο εν λόγω βυζαντινός ιστορικός, που όπως σημειώνει η Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου (17) χαρακτηρίζεται από αρκετά ορθολογιστικό πνεύμα, αναφέρει, με κάποια επιφύλαξη, ένα θαύμα που έγινε γύρω στα 1300 στη Μαγνησία, όταν η πόλη ήταν ήδη υπό την τυραννία των Οσμανλήδων και υπέφερε. Γράφει η κα Ζαχαριάδου: "Ο καστροφύλακας της πόλης έβλεπε κάθε νύχτα μια αναμμένη λαμπάδα να περιέρχεται το πόλισμα δυο και τρεις φορές. Οι έρευνές του δεν μπόρεσαν να λύσουν το μυστήριο. Ώσπου μια νύχτα, ο αδελφός του, που ήταν κουφός εκ γενετής, είδε έναν άντρα με βασιλικό παράστημα να κρατά τη λαμπάδα και να τριγυρίζει στα τείχη λέγοντας πως οφείλει να τα φρουρεί. Ο κουφός μέσα στην ταραχή του γιατρεύτηκε και άκουσε. Ο άντρας με τη λαμπάδα ήταν ο αυτοκράτορας Ιωάννης Βατάτζης" (18).
Ο Βασίλιεφ από την πλευρά του σημειώνει ως ενδιαφέρον το γεγονός ότι το όνομα του Ιωάννου Βατάτζη ήταν τόσο αγαπητό και σεβαστό από τον Ελληνικό Λαό, ώστε λίγο μετά το θάνατό του έγινε ένας Αγιος της λαϊκής παραδόσεως. Θαύματα άρχισαν να συνδέονται με τη μνήμη του, ενώ συγχρόνως συνετέθη ο Βίος του Αγίου Ιωάννου του Ευσπλάχνου. Όταν έγραφε το σύγγραμμά του ο Βασίλιεφ ( εκδόθηκε στα 1917) ακόμη δεν είχε επισήμως αναγνωρισθεί η αγιότητα του αυτοκράτορα και, όπως γράφει, "η ακολουθία του είχε περιορισθεί στα στενά όρια της Μαγνησίας, μιας πόλεως της Μικράς Ασίας, όπου ετάφη ο Αυτοκράτωρ… Ακόμη και τώρα ο κλήρος και ο λαός της Μαγνησίας και των περιχώρων συγκεντρώνονται κάθε 4 Νοεμβρίου στην τοπική εκκλησία για να τιμήσουν τη μνήμη του Αυτοκράτορος Ιωάννου του Ευσπλάχνου". (19)
Ο Αντώνιος Μηλιαράκης στην Ιστορία που έγραψε για την αυτοκρατορία της Νικαίας σημειώνει πως η φήμη των χριστιανικών αρετών του Βατάτζη, η φιλελεημοσύνη, η ευλάβεια, η ανέγερση ευαγών οίκων και ναών είχε διεγείρει τόσο πολύ την κοινή συνείδηση των υπηκόων του, κληρικών και λαϊκών, ώστε μετά παρέλευση λίγων ετών από τον θάνατό του αναγνωρίστηκε ως άγιος και κάθε 4 Νοεμβρίου εορταζόταν και στο Νύμφαιο, όπου υπήρχε ναϊσκος στο όνομά του και όπου ετελούντο παρακλήσεις. Και ο Μηλιαράκης διερωτάται, το 1898 που έγραψε την ιστορία του, αν η Εκκλησία είχε αναγνωρίσει επισήμως τον Βατάτζη ως άγιο, η σιωπηλά ανεχόταν την τιμή του λαού προς αυτόν, για να μην προσκρούσει στο ευσεβές φρόνημά του και υποθέτει το δεύτερο, λόγω του ότι δεν βρήκε στα μηναία να τιμάται η μνήμη του. Και συμπληρώνει ο Μηλιαράκης ότι παρέμεινε στους αιώνες γνωστός ως άγιος " εκ της υπάρξεως του επ' ονόματι αυτού τιμωμένου εν Μαγνησία ναού και εκ συναξαρίου ιδίου μετ' ασματικής ακολουθίας. Ασματική Ακολουθία του Αγίου Βασιλέως έγραψε ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης μετά σχετικού συναξαρίου. Την ακολουθίαν δε ταύτην εξέδωσε τω 1872 ο Μητροπολίτης Εφέσου Αγαθάγγελος, ο εκ Μαγνησίας, συμπεριλαβών πλην της βιογραφίας του Βατάτζη, της υπό του Νικοδήμου γραφείσης, και ετέραν εκτενή ανωνύμου συγγραφέως". (20). Για τον Ιωάννη Βατάτζη ο Γεώργιος Ακροπολίτης έγραψε επιτάφιο λόγο, ο οποίος στα χρόνια του Μηλιαράκη ήταν ανέκδοτος.
Ο Άγιος Νικόδημος στο Συναξαριστή του γράφει για τον Αγιο Αυτοκράτορα, μεταξύ των άλλων: "…Κυβερνήσας λοιπόν θεοφιλώς το καράβι της παγκοσμίου βασιλείας ο τρισμακάριστος, παρέδωκεν εν ειρήνη την ψυχήν του εις χείρας Θεού, χρόνων ώντας εβδομηκονταδύω, το δε τίμιον αυτού σώμα ενεταφιάσθη εις το Μοναστήριον του Σωτήρος Χριστού, το οποίον έκτισεν ο ίδιος αυτός βασιλεύς, και επωνόμασεν αυτό Σώσανδρα. Ύστερον δε δι' αποκαλύψεως του ιδίου βασιλέως, μετεκομίσθη το τούτου άγιον σώμα εις την πόλιν της Μαγνησίας.
Θαύμα δε μέγα εφάνη, όταν ανεκομίσθη εκ του τάφου το τούτου άγιον λείψανον και μετεκομίσθη εις την Μαγνησίαν. Διότι όταν ο τάφος ηνοίχθη, δεν ευγήκεν καμμία δυσώδης αποφορά, αλλά εξήλθε μία ευωδία και χάρις, μεμιγμένη με ηδονήν και γλυκύτητα, ωσάν να ήθελεν ανοιχθή ένας κήπος αρωματικός και ευώδης. Ο δε νεκρός εφάνη, ωσάν να κάθεται επάνω εις θρόνον βασιλικόν, χωρίς να έχη καμμίαν λύσιν αρμονίας, χωρίς να έχη καμμίαν μελανίαν και χωρίς τινα δυσωδίαν, ή σημείον άλλο νεκρότητος. Αλλ' ο προ επτά χρόνων ενταφιασθείς, εβλέπετο ωσάν ζωντανός, έχων μεν εις τα μέλη του, το φυσικόν αυτών κίνημα. Φέρων δε εις τα μάγουλά του, το φυσικόν αυτών κοκκινάδι. Αλλά και αυτά τα βασιλικά στρώματα του λειψάνου, εφυλάχθησαν αδιάφθορα, ωσάν να ήθελαν ραφθούν σήμερον. Ούτως οίδε δοξάζειν Θεός τους αυτόν δοξάζοντας. Από τότε και ύστερον, ενήργει το τίμιον αυτού λείψανον εν τη Μαγνησία θαύματα πάμπολα, ιατρεύον ασθενείας, διώκον δαίμονας και άλλα πάθη θεραπεύον, δια της εν αυτώ κατοικούσης του Θεού χάριτος, πάντων των μετά πίστεως αυτώ προστρεχόντων, καθώς μερικά εξ αυτών αναφέρει ο μετ' εγκωμίου κατά πλάτος Βίος του" (21).
Σύμφωνα με μαρτυρίες που διασώθηκαν από Μαγνησαλήδες και έφτασαν έως εμάς το λείψανό του Αγίου Αυτοκράτορα φυλασσόταν σε κρύπτη του Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Αθανασίου της Μητροπόλεως Εφέσου, στη Μαγνησία. Εκεί φυλασσόταν επίσης ο Σταυρός του Αυτοκράτορα. Το λείψανο του Αγίου δεν είναι γνωστό τι απέγινε μετά την ισοπέδωση και το κάψιμο της Μαγνησίας από τα κεμαλικά στρατεύματα και τις ορδές των τσετών. Πολλοί τον θεωρούν "μαρμαρωμένο βασιλιά", όπως είναι ο Κωνσταντίνος ΙΒ' ο Παλαιολόγος, άλλοι θεωρούν ότι υπέστη νεκρός ό, τι ο Αγιος Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος ζωντανός. Για τον Σταυρό του υπάρχει η πληροφορία ότι αυτός εδόθη και φυλάσσεται στο Βυζαντινό Μουσείο των Αθηνών, αλλά το Μουσείο δεν γνωρίζει κάτι τέτοιο.
Η μητέρα μου καταγόταν από τη Μαγνησία και στο ιστορικό μου μυθιστόρημα " Μέρες Αποκάλυψης στην Ιωνία - Το δράμα των Ελλήνων της Ιωνίας (1914-1922)", μεταξύ των άλλων αναφέρομαι και στον Ιωάννη Βατάτζη (22). Θα τελειώσω με αυτό που λέγει ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματός μου, ο παπά Γιώργης στα παιδιά της χορωδίας του Ναού του Αγίου Αθανασίου και με μια παράκληση, που επίσης γράφεται στο βιβλίο μου. "Ο Θεός στις δύσκολες ώρες που περνούσε το Έθνος μας έστελνε Βατάτζηδες που το έσωζαν". Ας ελπίσουμε, ας ευχηθούμε και ας προσευχηθούμε να υπάρξουν στο παρόν και στο μέλλον και πάλι Βατάτζηδες που θα μας βγάλουν από το έλος της παρακμής και θα οδηγήσουν και πάλι σε λαμπρές ημέρες το Έθνος μας. Και η γιαγιά, η παπαδιά Βασιλεία, η Μαγνησαλού, παίρνει κοντά της το εγγονάκι της, τον Γιωργάκη και του λέγει:
Γιωργάκη, θέλω να σου ζητήσω μια χάρη. Θέλω να μην ξεχάσεις ποτέ την πατρίδα του παππού σου, του παπά Γιώργη, που ήταν το Σιβρισάρι και τη δικιά μου την πατρίδα, τη Μαγνησία. Θέλω να μάθεις την ιστορία για τις επτά λυχνίες της Αποκάλυψης, που θα σβήσουν μόνο αν ξεχάσουμε τα μέρη που ήσαν δικά μας και στα οποία η Εκκλησία μας και το Έθνος μας μεγαλούργησαν…Θέλω να περάσεις κι εσύ τα όσα θα μάθεις στα παιδιά σου και στα εγγόνια σου…Να θυμάσαι πάντα στη ζωή σου πως όποιος ξεχνά το παρελθόν του, τις ρίζες του, δεν έχει μέλλον και όποιος χάνει την πίστη του είναι ένα τίποτε" (23).-
* Ομιλία στο Διδυμότειχο στις 2 Νοεβρίου, στα πλαίσια των Βατάτζειων 2013
-------------------------------------------------------------
Σημειώσεις
1. Η Μαγνησία το 1921 είχε 60.000 κατοίκους, από τους οποίους οι 12.000 ήσαν Έλληνες, 4.000 ήσαν οι Αρμένιοι, 2.000 οι Εβραίοι και οι υπόλοιποι Οθωμανοί. Ήταν έδρα του Ελληνορθοδόξου Μητροπολίτου Εφέσου και οθωμανού Νομάρχου. Ο Σπ. Κοντογιάννης στην περιγραφή του την χαρακτηρίζει "ευλογημένη χώρα" και προσθέτει: " Η πόλις διατηρήσασα πάντοτε κάποιαν σπουδαιότητα ως εκ της θέσεως της, είναι κέντρον συγκοινωνίας με το εσωτερικόν, διότι συγκεντρούνται εδώ δρόμοι από της άνω κοιλάδος του ποταμού Έρμου προς την παραλίαν, από του Νυμφαίου και της πεδιάδος του Καϊστρου και από της Σμύρνης δια της πεδιάδος του Έρμου….Η γαλλική σιδηροδρομική εταιρεία Σμύρνης -Κασαμπά - Αφιόν Καρά Χισάρ έχει ενταύθα τον σπουδαιότατον σταθμόν της μετά την Σμύρνην…Αλλά και η συγκοινωνία με αμάξας και καραβάνια καμήλων και φορτηγών ζώων εκ του εσωτερικού είναι σημαντική….Η αρχαία ακρόπολις περιβάλλεται με τείχη ρωμαϊκά και βυζαντινά. Κατάγονται δε οι Έλληνες της Μαγνησίας εξ ελληνικών χωρών (Πελοποννήσιοι μετά το 1770, Λέσβιοι, Σμυρναίοι, Φιλιππουπολίται, Καστελλορίζιοι, Καισαρείς, Ηπειρώται). Παντ. Κοντογιάννη "Γεωγραφία της Μικράς Ασίας", Τύποις Π.Α. Πετράκου, . Αθήναι 1921, σελ. 324.
2. Διον. Α. Ζακυθηνού "Μεταβυζαντινά και νέα ελληνικά", Αθήναι, 1978, σελ. 15-16.
3. Α.Α. Vasiliev " Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας - 324-1453), Εκδ. Μπεργαδή, Αθήνα, 1954, σελ. 626.
4. Αντωνίου Μηλιαράκη "Ιστορία του Βασιλείου της Νίκαιας, Α' Έκδοση 1898 από Τυπογραφείο Αδελφών Περρή και Βιβλιοπωλείου Γεωργίου Κασδόνη, Ανατύπωση το 1994 από Βιβλιοπώλες Διονύσιο Νότη Καραβία και Ευάγγελο Κων/νου Λάζο, σελ. 156.
5. Αντ. Μηλ. Σελ. 344-347
6. Vasiliev, σελ. 676.
7. "BIBLIOTHECA GRAECA - MEDIAEVI - NUNC PRIMUM EDIDIT", C.N. SATHAS, VOL. VII" - Ανετυπώθη από το Εκδ. Βιβλ. Χ. Σπανού. Ανωνύμου "Σύνοψις χρονική", 1η Εκδοσις, Εν Παρισίοις, Jean Maisonneuve, Librairie - Editeur, 1894, sel. 506.
8. Αρχιμ. Νικολάου Χ. Ιωαννίδη, καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών, "Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης και η περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος διδασκαλία του", Αθήνα, 2006, σελ. 33.
9. Βλ. Αρχιμ. Νικ. Ιωαν. " Ο Νικ. Βλ…", σελ. 77-78.
10. Γεωργίου Ακροπολίτου "Χρονική συγγραφή - Η Βυζαντινή ιστορία της λατινοκρατίας (1204-1261), Εκδ. ΖΗΤΡΟΣ, Θεσσαλονίκη, 2004, Βλ. σχ. σχόλιο Σπ. Η. Σπυρόπουλου, αριθμ. 48 εις σελίδα 539.
11. "Σύνοψις χρονική", σελ. 507
12. Κ. Γιαννακόπουλου " Ο Αυτοκράτωρ Μιχαήλ Παλαιολόγος και η Δύσις - 1258-1282 ", Εκδ. Κουλτούρα, Αθήναι, 1969, σελ. 45.
13. Το Νύμφαιον είναι πόλη της Μικράς Ασίας 28 χιλιόμετρα ανατολικά της Σμύρνης και άλλα τόσα περίπου νοτιοανατολικά της Μαγνησίας. Κείται σε μια παραδεισένια τοποθεσία, στην κοιλάδα μεταξύ των βουνών Τμώλου και Ολύμπου. Στην περιγραφή της πόλης το 1921, όταν ήταν ελεύθερη, ο Σπ. Κοντογιάννης αναφέρει ότι είχε 7.000 λατοίκους, από τους οποίους οι μισοί ήσαν Έλληνες και προσθέτει: " Άνω της πόλεως και προς την δυτικήν πλευράν της κοιλάδος υψούται επί αποκρήμνου βράχου μεσαιωνικόν φρούριον. Προς δυσμάς πάλιν παρατηρούνται λείψανα βυζαντινής εκκλησίας και παρεκκλήσιον του Αγίου Ιωάννου. Οι Έλληνες του Νυμφαίου υπάγονται εις την μητρόπολιν Εφέσου, έδρα της οποίας ήτο η Μαγνησία". ( Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Τύποις Π.Α. Πετράκου, Αθήναι, 1921, σελ. 308).
14. Ο Κ. Γιαννακόπουλος στο ίδιο πόνημά του ( σελ. 28) αναφέρει ότι ο αυτοκράτωρ Ιωάννης Γ' Βατάτζης κατά τη διάρκεια της βασιλείας του μετέφερε την αυλή στο Νύμφαιον λόγω του καλυτέρου κλίματος του και της θέσεως του πλησίον της Σμύρνης, Μαγνησίας και Σάρδεων - της Νικαίας διατηρηθείσης ως έδρας του Πατριάρχου και ως τόπου στέψεως.
15. Βλ. σχ. Αντ. Μηλ. Σελ. 108, και σημείωση 1.
16. Αυτ. σελ. 411-412. Σημειώνεται ότι εγράφη ότι απεβίωσε το 1255, μάλλον λανθασμένα.
17. Η κα Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου δίδαξε οθωμανική ιστορία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης τα έτη 1985-1998.
18. Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου "Ιστορία και θρύλοι των παλαιών σουλτάνων - 1300-1400), Εκδ. ΜΙΕΤ, Β' Έκδ. Αθήνα, 2009, σελ. 71.
19. Ιστορία του Βασίλιεφ, σελ. 659.
20. Αντ. Μηλ. Ιστορία, σελ. 417 - 418.
21. Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου "Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού". Τόμος Α' ( Σεπτέμβριος, Οκτώβριος, Νοέμβριος, Δεκέμβριος), Εκδ. Δόμος, Αθήναι, 2005, σελ. 424.
22. Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου " Μέρες Αποκάλυψης στην Ιωνία - Το δράμα των Ελλήνων της Ιωνίας (1914-1922)", Ιστορικό Μυθιστόρημα, Εκδ. "Αρχονταρίκι", Αθήνα, 2012, σελ. 138-143.
23. Αυτ. σελ. 493-494
