Κωνσταντίνος ΧολέβαςΠολιτικός Επιστήμων
Αρχίζουμε με το ερώτημα: Υπάρχει κάποια Οδηγία (ντιρεκτίβα) της Ευρ. Ενώσεως για το μάθημα των Θρησκευτικών; Η απάντηση είναι ΟΧΙ. Η Ευρ. Ένωση έχει καταστήσει σαφές από την Συνθήκη του Άμστερνταμ του 1997 και μέχρι σήμερα με όλα τα επίσημα κείμενά της (βλέπε την ισχύουσα Συνθήκη της Λισσαβόνας) ότι τα ζητήματα που αφορούν στις σχέσεις Εκκλησίας –Πολιτείας καθώς και στην διδακτέα ύλη της παιδείας δεν είναι ζητήματα δικής της αρμοδιότητος, αλλά του κάθε κράτους –μέλους ξεχωριστά.
Επί πλέον η Ευρ. Ένωση δηλώνει ότι σέβεται την εθνική και πολιτιστική ταυτότητα των λαών, οι οποίοι την αποτελούν. Έτσι, λοιπόν, και το μάθημα των Θρησκευτικών δεν ακολουθεί κάποια ενιαία γραμμή, αλλά διαφέρει από χώρα σε χώρα αναλόγως των τοπικών ιστορικών και πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων. Εννοείται ότι τα κράτη μέλη νομοθετούν με σεβασμό προς τις Διεθνείς Συμβάσεις περί Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και επιδιώκουν την καλλιέργεια της υγιούς θρησκευτικής συνειδήσεως μακρυά από κάθε φανατισμό και μισαλλοδοξία.
Εκείνο το κείμενο, το οποίο προκαλεί παρερμηνείες είναι η Σύσταση 1720/2005 της Κοινοβουλευτικής Συνελεύσεως του Συμβουλίου της Ευρώπης με τίτλο «Θρησκεία και Εκπαίδευση». Η Σύσταση αυτή έχει συμβουλευτικό και όχι υποχρεωτικό χαρακτήρα, άλλωστε το Συμβούλιο της Ευρώπης είναι ένα όργανο διαφορετικό από την Ευρ. Ένωση και έχει ως μέλη 47 και όχι μόνον 27 χώρες. Έστω κι αν σε κάποια σημεία η Σύσταση αυτή δίνει επιχειρήματα στους οπαδούς μιας θρησκειολογικής-κοινωνιολογικής στροφής του μαθήματος των Θρησκευτικών, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι απευθύνεται κυρίως σε χώρες, οι οποίες για διαφόρους λόγους δεν είχαν εισαγάγει μέχρι εκείνη την χρονιά κάποια στοιχεία θρησκευτικής εκπαιδεύσεως στο σχολείο, όπως η Γαλλία και οι πρώην κομμουνιστικές χώρες.
Η σαφέστερη απόδειξη του γεγονότος ότι η Ευρ. Ένωση προτιμά το ομολογιακό και όχι το θρησκειολογικό περιεχόμενο του μαθήματος είναι το πρόγραμμα των λεγομένων Ευρωπαϊκών Σχολείων. Τα σχολεία αυτά απευθύνονται στα παιδιά των υπαλλήλων των διαφόρων υπηρεσιών της Ευρ. Ενώσεως στις Βρυξέλλες, στο Στρασβούργο, στο Λουξεμβούργο και αλλού. Χρηματοδοτούνται από την Ευρ. Επιτροπή (Commission), η οποία καθορίζει το πρόγραμμα και την ύλη. Το Δημοτικό έχει 5 τάξεις και η Μέση Παιδεία 7 τάξεις. Το μάθημα των Θρησκευτικών περιλαμβάνεται υποχρεωτικά και στις 12 τάξεις με την δυνατότητα εναλλακτικού μαθήματος Ηθικής. Οι γονείς καλούνται να δηλώσουν αν είναι Ορθόδοξοι, Ρωμαιοκαθολικοί κ.λπ. και οι μαθητές χωρίζονται στις αντίστοιχες ομάδες ώστε το μάθημα να έχει ομολογιακό περιεχόμενο. Οι διδάσκοντες και η ύλη επιλέγονται από την ηγεσία των τοπικών θρησκευτικών κοινοτήτων Για τα Ορθόδοξα παιδιά την ευθύνη έχει η τοπική Μητρόπολη του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Μάλιστα αν διαβάσει κάποιος την ύλη που διδάσκεται στο Ελληνικό Τμήμα του επταταξίου Ευρωπαϊκού Γυμνασίου του Λουξεμβούργου θα δει ότι διδάσκονται πέραν των βιβλίων Θρησκευτικών του ΟΕΔΒ και άλλα χρήσιμα κείμενα, όπως η Καινή Διαθήκη από το πρωτότυπο και από μετάφραση, η Θεία Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου κλπ. Εμπράκτως, λοιπόν, η Ευρ. Ένωση τάσσεται υπέρ του ομολογιακού και όχι του θρησκειολογικού μαθήματος.
Η Γερμανία, η μεγαλύτερη χώρα της Ευρ. Ενώσεως, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής του ομολογιακού μαθήματος. Το μάθημα των Θρησκευτικών είναι κατά το Σύνταγμα ( άρθρο 7, παρ. 2 και 3) υποχρεωτικό και ισότιμο με τα άλλα μαθήματα. Εξετάζεται, βαθμολογείται και ο βαθμός αναγράφεται στο ενδεικτικό. Ο καθηγητής του Ορθοδόξου Θεολογικού Ινστιτούτου του Πανεπιστημίου του Μονάχου Ανάργυρος Αναπλιώτης μάς δίνει τις εξής πληροφορίες για την Γερμανία με άρθρο του, το οποίο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΕΚΚΛΗΣΙΑ του Απριλίου 2008: Ο θεολόγος καθηγητής είναι απολύτως ισότιμος με όλους τους άλλους καθηγητές, μπορεί δε να είναι λαϊκός ή κληρικός και μισθοδοτείται από το κράτος. Το μάθημα διδάσκεται με ομολογιακό –δογματικό περιεχόμενο και οι ανεγνωρισμένες ως Ν.Π.Δ.Δ. θρησκευτικές κοινότητες έχουν το δικαίωμα να γράφουν τα βιβλία και να ελέγχουν τους διδάσκοντες. Κατόπιν δηλώσεως των γονέων οι μαθητές παρακολουθούν το μάθημα με βάση τις αρχές του Ρωμαιοκαθολικισμού ή της Ευαγγελικής Εκκλησίας ή της Ορθοδοξίας. Οι μαθητές που δεν επιθυμούν να παρακολουθήσουν ομολογιακά θρησκευτικά υποχρεούνται να παρακολουθήσουν μάθημα Ηθικής. Εκείνοι, λοιπόν, που επικρίνουν το ελληνικό μάθημα των Θρησκευτικών ας έχουν υπ’ όψιν τους ότι στην Γερμανία το μάθημα είναι αυστηρότερα ομολογιακό απ’ ό,τι στην Ελλάδα.
Στην Ιταλία το μάθημα έχει σαφώς ομολογιακό περιεχόμενο. Βάσει του Νόμου 121 της 25-3-1985, ο οποίος βασίζεται στο Κονκορδάτο της 18-2-1984 μεταξύ Βατικανού και Ιταλικής Δημοκρατίας, «η Ιταλική Δημοκρατία, αναγνωρίζοντας την αξία της θρησκευτικής κουλτούρας και λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι οι αρχές του Καθολικισμού αποτελούν τμήμα της ιστορικής κληρονομιάς του ιταλικού λαού, θα συνεχίσει να εξασφαλίζει, στο πλαίσιο του σχολείου, την διδασκαλία της Ρωμαιοκαθολικής πίστης στα δημόσια σχολεία κάθε βαθμίδος πλην των Πανεπιστημίων». Το μάθημα, λοιπόν, διδάσκεται σε όλα τα δημόσια σχολεία με βάση το Ρωμαιοκαθολικό δόγμα. Η παρακολούθηση είναι προαιρετική και όσοι δεν επιλέγουν τα Θρησκευτικά πρέπει να επιλέξουν κάποιο άλλο από τα επιλεγόμενα μαθήματα. Πάντως πάνω από το 90% των μαθητών σε όλες τις βαθμίδες επιλέγει τα Ρωμαιοκαθολικά Θρησκευτικά.
Το βελγικό Σύνταγμα προβλέπει ( άρθρο 24, παρ. 1) ότι τα δημόσια σχολεία πρέπει να διδάσκουν ομολογιακό μάθημα Θρησκευτικών και οι απαλλασσόμενοι να παρακολουθούν μάθημα Ηθικής. Παρά την ύπαρξη τριών Υπουργείων Παιδείας στο Βέλγιο (για Φλαμανδόφωνους, Γαλλόφωνους και Γερμανόφωνους μαθητές) στο μάθημα των Θρησκευτικών επικρατεί ομοφωνία. Η συντριπτική πλειοψηφία διδάσκεται το μάθημα με Ρωμαιοκαθολικό περιεχόμενο, αλλά, αν υπάρχει ικανός αριθμός μαθητών, μπορεί να κληθεί δάσκαλος και από κάποια άλλη από τις αναγνωρισμένες θρησκείες της χώρας. Όλοι οι διδάσκοντες πληρώνονται από το Κράτος.
Στην Ισπανία το μάθημα είναι ομολογιακό και θεμελιώνεται στις αρχές της Ρωμαιοκαθολικής πίστης. Με τον Οργανικό Νόμο περί Εκπαιδεύσεως της 3-5-2006, ο οποίος κάνει μνεία του Κονκορδάτου μεταξύ Βατικανού και Ισπανικού κράτους, υποχρεούται κάθε σχολείο να έχει καθηγητές για την διδασκαλία του μαθήματος σε ομολογιακή βάση. Η παρακολούθηση είναι προαιρετική για τους μαθητές με βάση την δήλωση των γονέων. Τα τελευταία στοιχεία που έχουμε αναφέρουν ότι περίπου το 80% των μαθητών παρακολουθούν Ρωμαιοκαθολικά Θρησκευτικά. Κατόπιν σχετικής αποφάσεως του Συνταγματικού Δικαστηρίου στην επιλογή των διδασκόντων μετέχουν και οι Ρωμαιοκαθολικοί Επίσκοποι. Υπάρχει η δυνατότητα διδασκαλίας ομολογιακού μαθήματος και για Μουσουλμάνους ή Εβραίους, εφ’ όσον δημιουργείται ομάδα με επαρκή αριθμό μαθητών. Όσοι δεν παρακολουθούν τα Θρησκευτικά υποχρεούνται να παρακολουθήσουν μάθημα Φιλοσοφικής Ηθικής.
Στην Αυστρία η νομοθεσία προβλέπει ομολογιακό μάθημα Θρησκευτικών στα δημόσια σχολεία. Η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών παρακολουθεί μάθημα βασισμένο στο Ρωμαιοκαθολικό δόγμα. Οι καθηγητές πληρώνονται από το κράτος.
Στην Δανία το υποχρεωτικό σχολείο διαρκεί 9 χρόνια και λέγεται Folkeskole. Υπάρχει σε όλες τις τάξεις υποχρεωτικό μάθημα «Χριστιανικών σπουδών». Ο τίτλος του μαθήματος υποδηλώνει και το περιεχόμενό του που προσανατολίζεται περισσότερο προς την επικρατούσα θρησκεία. Στο τριτάξιο Γυμνάσιο (Λύκειο) διδάσκεται υποχρεωτικό μάθημα «θρησκευτικών σπουδών».
Στην Ρουμανία το μάθημα επανήλθε μετά από 65 χρόνια. Τα Θρησκευτικά διδάσκονται με βάση την Ορθόδοξη Χριστιανική διδασκαλία πλην ορισμένων περιοχών, όπου κατοικούν Ρωμαιοκαθολικοί. Κάθε πρωί οι μαθητές απαγγέλλουν το «Πάτερ Ημών» και στις αίθουσες των τάξεων υπάρχουν Ορθόδοξες εικόνες.
Στην Γαλλία από το 1905 απαγορεύεται κάθε θρησκευτική διδασκαλία μέσα στο πρόγραμμα του δημοσίου σχολείου, όμως γίνονται συζητήσεις ώστε το ισχύον καθεστώς να αλλάξει μετά από διαβούλευση με τις μεγάλες θρησκευτικές κοινότητες. Επιτρέπεται, πάντως, να έρχεται κληρικός της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας για κήρυγμα στα σχολεία, αν το ζητήσει ο προβλεπόμενος από τον νόμο αριθμός γονέων. Πάντως σε δύο περιφέρειες, στην Αλσατία και στην Λωρραίνη, υπάρχει υποχρεωτικό μάθημα Θρησκευτικών με ομολογιακό περιεχόμενο, το οποίο ρυθμίζουν οι δύο μεγάλες κοινότητες, των Ρωμαιοκαθολικών και των Προτεσταντών. Εξ άλλου το 90% των ιδιωτικών σχολείων ανήκουν στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και εκεί διδάσκεται υποχρεωτικό μάθημα Θρησκευτικών.
Το Ηνωμένο Βασίλειο (κυρίως στην Αγγλία, διότι η Σκωτία παρουσιάζει ιδαιτερότητες) παρέχει υποχρεωτικό μάθημα Θρησκευτικών Σπουδών στα δημόσια σχολεία με περιεχόμενο που διαφέρει κατά περιοχές και κατά σχολικές μονάδες. Ο πρώτος τύπος μαθήματος είναι καθαρά θρησκειολογικός («μαθαίνοντας για τις θρησκείες»). Πολλοί εκπαιδευτικοί διαμαρτύρονται ότι το μάθημα έχει απομακρυνθεί από τη Βίβλο και δεν καλλιεργεί πρότυπα για τους νέους. Γι’ αυτό έχει δοθεί η δυνατότητα στη σχολική μονάδα να επιλέγει σε συνεννόηση και με τους γονείς έναν δεύτερο τύπο μαθήματος που ονομάζεται «μαθαίνοντας από τη θρησκεία» και περιέχει σημαντικές αναφορές στη Χριστιανική κληρονομιά της χώρας..
Το Σουηδικό μοντέλο είναι απόλυτα θρησκειολογικό και ουδετερόθρησκο. Θεωρείται εφαρμόσιμο μόνο στη συγκεκριμένη χώρα λόγω των πολύ χαλαρών δεσμών της πλειοψηφίας του πληθυσμού με την επικρατούσα θρησκεία. Παρά το θρησκειολογικό περιεχόμενο γίνεται προσπάθεια να τονισθεί η συμβολή του Χριστιανισμού στην κοινωνία και στον πολιτισμό της Σουηδίας.
Στη Νορβηγία ο μαθητής σε όλες τις βαθμίδες πρέπει να επιλέξει μεταξύ του μαθήματος που ονομάζεται Χριστιανική Παιδεία και του μαθήματος που ονομάζεται Θρησκειολογική και Ηθική Εκπαίδευση. Όσοι επιλέγουν τον πρώτο τύπο μαθήματος διδάσκονται τις βασικές αξίες του Χριστιανισμού με προσανατολισμό προς την Ευαγγελική Λουθηρανική Ομολογία.
Στην Πορτογαλία το μάθημα των Θρησκευτικών έχει ομολογιακό (Ρωμαιοκαθολικό) περιεχόμενο. Οι μαθητές που δεν επιθυμούν να το παρακολουθήσουν επιλέγουν κάποιο μάθημα Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής.
Στην Πολωνία το μάθημα είναι βασικό σε όλες τις βαθμίδες, ομολογιακό και δημοφιλέστατο. Το 96% των μαθητών του Δημοτικού και το 90% των μαθητών του Γυμνασίου-Λυκείου παρακολουθούν το μάθημα που διδάσκεται από καθηγητές επιλεγμένους από τη ρωμαιοκαθολική εκκλησιαστική αρχή. Οι υπόλοιποι ζητούν απαλλαγή.
Στη Φινλανδία το μάθημα είναι υποχρεωτικό και ομολογιακό σε όλες τις βαθμίδες της υποχρεωτικής εκπαιδεύσεως. Όσοι ζητούν απαλλαγή παρακολουθούν το μάθημα της Φιλοσοφίας/Ηθικής. Η Ορθόδοξη μειονότητα έχει το δικαίωμα να διδάξει τα Ορθόδοξα Θρησκευτικά με δικούς της διδάσκοντες, αν το ζητήσουν τουλάχιστον τρεις μαθητές σε κάθε σχολική μονάδα.
Η Κύπρος ακολουθεί κατά 90% το ελληνικό Αναλυτικό Πρόγραμμα για τα Θρησκευτικά και χρησιμοποιεί τα σχολικά εγχειρίδια του ελληνικού ΟΕΔΒ.
Από τα ενδεικτικά αυτά παραδείγματα βλέπουμε ότι στην Ευρ. Ένωση το ομολογιακό ( ανοικτό και όχι με μορφή κατήχησης) μάθημα Θρησκευτικών και μάλιστα βασισμένο στη διδασκαλία της επικρατούσης θρησκείας είναι ο κανόνας και δεν θεωρείται αναχρονισμός. Η θρησκειολογία είναι η εξαίρεση. Εξ άλλου παρατηρούμε ότι για εκείνους που απαλλάσσονται οι περισσότερες χώρες προβλέπουν ένα μάθημα ηθοπλαστικού χαρακτήρος, διότι το σχολείο δεν έχει σκοπό μόνο την μετάδοση γνώσεων, αλλά και την διάπλαση της ανθρώπινης προσωπικότητας.
(Για βιβλιογραφία και περισσότερες πληροφορίες παραπέμπω σε δύο σημαντικά πονήματα:
1. Τη διδακτορική διατριβή της Θεολόγου Ιωάννας Κομνηνού με τίτλο «Η Ευρωπαϊκή διάσταση της σχολικής θρησκευτικής αγωγής», ΕΛΛΗΝΟΕΚΔΟΤΙΚΗ, 2014.
2. Το συλλογικό έργο με τίτλο «Το μάθημα των Θρησκευτικών: Προβληματισμοί–επισημάνσεις-Προτάσεις», Έκδοση Τμήματος Κοινωνικής και Ποιμαντικής Θεολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2014.)
Κ.Χ. Αύγουστος 2015
