+Mακαριστού Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου
Mε αισθήματα κατανύξεως, αγαπητοί μου αναγνώσται, πλημμυρίζουμε και πάλιν σήμερα τους ναούς μας, για να εκδηλώσουμε την λατρεία μας στον Νυμφίο της Εκκλησίας μας, τον «ωραίον κάλλει παρά πάντας βροτούς». Τίς μέρες αυτές, ιδιαίτερα, δονείται η καρδιά μας από γλυκά και θερμά συναισθήματα αφοσιώσεως προς τον λατρευτόν Κύριο, που βαδίζει «επί το εκούσιον Πάθος» για την ιδική μας σωτηρία. Και είναι ευλόγα τα αισθήματα της κατανύξεως που κυριαρχούν μέσα μας καθώς ατενίζαμε τον αιματόβρεκτο Σταυρό του και με ταπείνωσι περισσή προσκυνούμεν τα Άχραντα Πάθη Του.Για μας ο Ιησούς δεν είναι ο καλός διδάσκαλος με την όμορφη διδασκαλία που μπορεί να διεκδίκηση μια θέσι ανάμεσα σε άλλους μύστες της ανθρωπότητας. Για μας δεν είναι ένας παράξενος ταξιδιώτης, που εποίκιλλε την ζωή Του με θαύματα που τόσο είχαν εντυπωσιάσει. Ούτε είναι για μας ο Κύριος, ένας, έστω και ο καλύτερος, από τους φιλοσόφους πού εγνώρισε ποτέ ο πλανήτης μας. Για μας αντιθέτως ο Χριστός είναι ο αιώνιος βασιλεύς των καρδιών μας, είναι η αστείρευτη πηγή της ευτυχίας μας, είναι ο αληθινός Θεός μας, προς τον οποίον ατενίζουμε με προσδοκία λυτρωτική. Ο Χριστός μας είναι ο λυτρωτής μας από τα δεσμά της αμαρτίας, είναι ο αποκαταστήσας τις σχέσεις μας με τον ουρανόν. Είναι «ο ποιήσας τα αμφότερα εν και το μεσότοιχον του φραγμού λύσας».
Πολλοί θέλησαν να αμφισβητήσουν την αλήθεια της παρουσίας του στον κόσμο καθώς και την θεία προέλευσι και ιδιότητά του. Κι ενώ για μας που πιστεύουμε η γέννησις, η διδασκαλία, τα πάθη και η ανάστασίς Του είναι οι θριαμβευτικοί σταθμοί της επίγειας παρουσίας του Θεού, για άλλους όλα αυτά εντάσσονται στα ανθρώπινα πλαίσια ή είναι γεννήματα της ανθρώπινης φαντασίας. Ανεξάρτητα όμως από την θεία ιδιότητα του Λυτρωτού μας, η ιστορικότητά Του είναι τόσο βαθειά θεμελιωμένη με πηγές εξωχριστιανικές και χριστιανικές, που σήμερα τουλάχιστον κανένας σεβόμενος τον εαυτό του επιστήμονας δεν την αμφισβητεί.
Η πίστις στον Χριστόν, αγαπητοί μου αάναγνώσται, είναι προσωπική υπόθεσις του καθενός μας. Γι’ αυτό και ο καθένας μας οφείλει αν την έχη να την ενισχύση και αν δεν την έχη να την αναζητήση. Η αγνότης των προθέσεων είναι παράγων για την ανεύρεσί της. Ας το ευχηθούμε για όλους τους αδελφούς μας που έχασαν ή που νοσταλγούν να την ξαναβρούν. Ο Εσταυρωμένος Νυμφίος της Εκκλησίας ας τους την χαρίση εφ' όσον θα την θελήσουν.
Προσωπικός Λυτρωτής
Η θυσία του Χριστού, ας το καταλάβομε, είναι προσωπική έκφραση της αγάπης του για τον καθένα μας ξεχωριστά. Είναι δείγμα της απεριόριστης στοργής του, του απύθμενου βάθους της. Θα μας το πη κι' αυτό απόψε ο ποιητής της Εκκλησίας μας: «Εσταυρώθης δι' εμέ, ίνα εμοί πηγάσης την άφεσιν. Εκεντήθης την πλευράν, ίνα κρουνούς ζωής αναβλύσης μοι. Τοις ήλοις προσήλωσαι, ίνα εγώ τω βάθει των παθημάτων σου, το ύψος του κράτους πιστούμενος κράζω σοι ζωοδότα Χριστέ, δόξα και τω Σταυρώ Σώτερ και τω Πάθει Σου». Αυτός ο προσωπικός τόνος στην αναγνώριση της θείας θυσίας, είναι αυτό που πρέπει να μείνη απόψε μέσα μας. Να καταλάβουμε δηλ. όλοι μαζί και ο καθένας χωριστά πως το Αίμα του Χριστού μας χύθηκε πάνω στο Γολγοθά προσωπικά για τον καθένα και ότι ο καθένας μας πρέπει να βρή τον τρόπο να κάμη δική του αυτή την απολύτρωσι και την εξαγορά απ' την αμαρτία. Αν αυτό το επιτύχουμε, τότε θα νοιώσουμε μιαν ανέκφραστη παρηγορία. Θα δοκιμάσουμε μια ιλαρότητα ψυχική που θα προέρχεται από την βεβαιότητα της σωτηρίας μας που πηγάζει από την αποκατάστασι των σχέσεών μας με το Θεό.
Αγαπητοί μου αναγνώσται, ας σταθούμε σήμερα με σιγηλή κατάνυξι μπροστά στον Εσταυρωμένο Σωτήρα μας κι' ας αφήσουμε τις καρδιές μας και τα χείλη μας να ψελλίσουν λόγους λατρείας. Ας γονατίσουμε έπειτα κι' ας πάρουμε τη στάσι της ικεσίας. Μιας ευλαβικής ευγνώμονος ικεσίας. Κι' ας του χαρίσουμε κι ας του προσφέρουμε τα άνθη της ευλαβείας και αφοσιώσεώς μας. Ναι, απ' τα βάθη της ψυχής μας «προσκυνούμεν Σου τα πάθη Χριστέ, δείξον ημϊν και την ένδοξόν σου Ανάστασιν».-
Mε αισθήματα κατανύξεως, αγαπητοί μου αναγνώσται, πλημμυρίζουμε και πάλιν σήμερα τους ναούς μας, για να εκδηλώσουμε την λατρεία μας στον Νυμφίο της Εκκλησίας μας, τον «ωραίον κάλλει παρά πάντας βροτούς». Τίς μέρες αυτές, ιδιαίτερα, δονείται η καρδιά μας από γλυκά και θερμά συναισθήματα αφοσιώσεως προς τον λατρευτόν Κύριο, που βαδίζει «επί το εκούσιον Πάθος» για την ιδική μας σωτηρία. Και είναι ευλόγα τα αισθήματα της κατανύξεως που κυριαρχούν μέσα μας καθώς ατενίζαμε τον αιματόβρεκτο Σταυρό του και με ταπείνωσι περισσή προσκυνούμεν τα Άχραντα Πάθη Του.Για μας ο Ιησούς δεν είναι ο καλός διδάσκαλος με την όμορφη διδασκαλία που μπορεί να διεκδίκηση μια θέσι ανάμεσα σε άλλους μύστες της ανθρωπότητας. Για μας δεν είναι ένας παράξενος ταξιδιώτης, που εποίκιλλε την ζωή Του με θαύματα που τόσο είχαν εντυπωσιάσει. Ούτε είναι για μας ο Κύριος, ένας, έστω και ο καλύτερος, από τους φιλοσόφους πού εγνώρισε ποτέ ο πλανήτης μας. Για μας αντιθέτως ο Χριστός είναι ο αιώνιος βασιλεύς των καρδιών μας, είναι η αστείρευτη πηγή της ευτυχίας μας, είναι ο αληθινός Θεός μας, προς τον οποίον ατενίζουμε με προσδοκία λυτρωτική. Ο Χριστός μας είναι ο λυτρωτής μας από τα δεσμά της αμαρτίας, είναι ο αποκαταστήσας τις σχέσεις μας με τον ουρανόν. Είναι «ο ποιήσας τα αμφότερα εν και το μεσότοιχον του φραγμού λύσας».
Πολλοί θέλησαν να αμφισβητήσουν την αλήθεια της παρουσίας του στον κόσμο καθώς και την θεία προέλευσι και ιδιότητά του. Κι ενώ για μας που πιστεύουμε η γέννησις, η διδασκαλία, τα πάθη και η ανάστασίς Του είναι οι θριαμβευτικοί σταθμοί της επίγειας παρουσίας του Θεού, για άλλους όλα αυτά εντάσσονται στα ανθρώπινα πλαίσια ή είναι γεννήματα της ανθρώπινης φαντασίας. Ανεξάρτητα όμως από την θεία ιδιότητα του Λυτρωτού μας, η ιστορικότητά Του είναι τόσο βαθειά θεμελιωμένη με πηγές εξωχριστιανικές και χριστιανικές, που σήμερα τουλάχιστον κανένας σεβόμενος τον εαυτό του επιστήμονας δεν την αμφισβητεί.
***
Η πίστις στον Χριστόν, αγαπητοί μου αάναγνώσται, είναι προσωπική υπόθεσις του καθενός μας. Γι’ αυτό και ο καθένας μας οφείλει αν την έχη να την ενισχύση και αν δεν την έχη να την αναζητήση. Η αγνότης των προθέσεων είναι παράγων για την ανεύρεσί της. Ας το ευχηθούμε για όλους τους αδελφούς μας που έχασαν ή που νοσταλγούν να την ξαναβρούν. Ο Εσταυρωμένος Νυμφίος της Εκκλησίας ας τους την χαρίση εφ' όσον θα την θελήσουν.
Προσωπικός Λυτρωτής
Η θυσία του Χριστού, ας το καταλάβομε, είναι προσωπική έκφραση της αγάπης του για τον καθένα μας ξεχωριστά. Είναι δείγμα της απεριόριστης στοργής του, του απύθμενου βάθους της. Θα μας το πη κι' αυτό απόψε ο ποιητής της Εκκλησίας μας: «Εσταυρώθης δι' εμέ, ίνα εμοί πηγάσης την άφεσιν. Εκεντήθης την πλευράν, ίνα κρουνούς ζωής αναβλύσης μοι. Τοις ήλοις προσήλωσαι, ίνα εγώ τω βάθει των παθημάτων σου, το ύψος του κράτους πιστούμενος κράζω σοι ζωοδότα Χριστέ, δόξα και τω Σταυρώ Σώτερ και τω Πάθει Σου». Αυτός ο προσωπικός τόνος στην αναγνώριση της θείας θυσίας, είναι αυτό που πρέπει να μείνη απόψε μέσα μας. Να καταλάβουμε δηλ. όλοι μαζί και ο καθένας χωριστά πως το Αίμα του Χριστού μας χύθηκε πάνω στο Γολγοθά προσωπικά για τον καθένα και ότι ο καθένας μας πρέπει να βρή τον τρόπο να κάμη δική του αυτή την απολύτρωσι και την εξαγορά απ' την αμαρτία. Αν αυτό το επιτύχουμε, τότε θα νοιώσουμε μιαν ανέκφραστη παρηγορία. Θα δοκιμάσουμε μια ιλαρότητα ψυχική που θα προέρχεται από την βεβαιότητα της σωτηρίας μας που πηγάζει από την αποκατάστασι των σχέσεών μας με το Θεό.
***
Αγαπητοί μου αναγνώσται, ας σταθούμε σήμερα με σιγηλή κατάνυξι μπροστά στον Εσταυρωμένο Σωτήρα μας κι' ας αφήσουμε τις καρδιές μας και τα χείλη μας να ψελλίσουν λόγους λατρείας. Ας γονατίσουμε έπειτα κι' ας πάρουμε τη στάσι της ικεσίας. Μιας ευλαβικής ευγνώμονος ικεσίας. Κι' ας του χαρίσουμε κι ας του προσφέρουμε τα άνθη της ευλαβείας και αφοσιώσεώς μας. Ναι, απ' τα βάθη της ψυχής μας «προσκυνούμεν Σου τα πάθη Χριστέ, δείξον ημϊν και την ένδοξόν σου Ανάστασιν».-
Προκρούστειος μέθοδος
Διαφορετικήν μέθοδον ακολούθησαν άλλοι αρνητές, όπως ο Ερν. Ρενάν (1823-1892) πού θέλησε να όρθολογιστικοποιήση τα Ευαγγέλια, παρά το ότι παραδεχόταν ότι ή ανθρωπότητα έχει ανάγκη μιας υπερβατικής θρησκείας. Γι' αυτό καί δέχθηκε δ,τι μπορούσε φυσικά να ερμηνευθή, απορρίπτοντας τα θαύματα. Την μέθοδο αυτή δέχθηκαν καί πολλοί άλλοι από τους προτεστάντες θεολόγους, πού δεμένοι στο άρμα του ορθολογισμού, δέχθηκαν από τα Ευαγγέλια ό,τι μπορούσε το ανθρώπινο μυαλό να κατανόηση. "Ετσι πετάχθηκε έξω το υπερφυσικό στοιχείο, πού έχει την αναφορά του στην πίστι, και η θρησκεία έγινε ένα ανθρώπινο σύστημα, προσιτό στην ανθρώπινη διάνοια. Αξίζει όμως να σημειωθή πως οι θιασώτες αυτής της θεωρίας δέχονται την ιστορική ύπαρξι του Χριστού και των Αποστόλων, καθώς και όλο το περίγραμμα των Ευαγγελίων, πράγμα που τους φέρνει σε βαθειά ρήξι με τους οπαδούς της μυθικής θεωρίας. Ωστόσο και των δύο ο στόχος είναι η αποδυνάμωσις του υπερφυσικού, δηλ. του θείου στοιχείου από το πρόσωπο του Κυρίου, πράγμα που στην ουσία κατακρημνίζει όλη Του τη θεότητα.
ΟΙ σωστές διαστάσεις του έργου Του
Ωστόσο στο διάβα των αιώνων δεν έλειψαν εκείνοι που υπηρετώντας την άρνησι, δούλεψαν με πάθος στην αμφισβήτησι, προκειμένου να παρουσιάσουν τον Χριστό σαν φανταστικό πρόσωπο, ή το πολύ σαν θεωριολόγο κάποιας εμβελείας, ή και υπηρέτη κάποιου ύποπτου σχεδίου για την ... επέκτασι του ιουδαϊσμού. Πρώτος εκ των νεωτέρων ο καθηγητής Χ. Ραϊμάρους στο Αμβούργο (1694-1768) αρνήθηκε τα θαύματα του Κυρίου και τον εθεώρησε σαν μεσσιανικό διεκδικητή της εξουσίας όπως περίπου οι σύγχρονοι εθνικιστές. Κάτω από το πρίσμα αυτό είδε όλη του την δραστηριότητα, παραγνωρίσας όμως, όπως είναι φυσικό, τα βασικώτερα σημεία της διδασκαλίας Του, που σαφώς απέκλειαν κάθε, από μέρους Του, διεκδίκησι της κοσμικής εξουσίας. Η θεωρία αυτή γρήγορα λησμονήθηκε, ωστόσο τώρα τελευταία βρίσκονται που και που διάφοροι που την αναμασούν είτε έτσι όπως την είπαμε, είτε και ελαφρά παρηλλαγμένη. Σαν παράδειγμα αναφέρω το βιβλίο της Λιλής Ζωγράφου με τίτλο: «Αντιγνώση - Τα δεκανίκια του Καπιταλισμού» όπου υποστηρίζεται ή άποψις πως ο Χριστός εξυπηρέτησε ένα σχέδιο επεκτάσεως του ιουδαϊσμού. Και μόνο το γεγονός ότι ο ιουδαϊσμός κατεπολέμησε με λύσσα τον Χριστιανισμό, είναι, νομίζω, αρκετό για να διάλυση την άποψι αυτή, που αν ήταν αληθινή θάπρεπε να μας φέρη μπροστά στο φαινόμενο μιας συνεργασίας μεταξύ των δύο, πράγμα που εδώ και 2.000 χρόνια δεν έχει κατορθωθή.
Η ιστορικότητα Του
Αλλά υπήρξαν και εκείνοι πού αρνήθηκαν ολότελα την ύπαρξι του Ιησού και την ιστορικότητα Του. Είναι οι υποστηρικτές της «μυθικής θεωρίας» όπως ο κόμης Βολνέ (1757-1820) που εις το έργο του «Τα ερείπια ή σκέψεις επί των ανατροπών των αυτοκρατοριών» υπεστήριζε πως όλες οι θρησκείες είναι ουσιαστικά μία και προέρχονται από την τάσι του ανθρώπου να αναζητά προστασία σε υπερφυσικές δυνάμεις. Την άποψι αυτή στα νεώτερα χρόνια υπεστήριξαν και οι Μαρξ και Λένιν. Κατά το «Αλφαβητάριον» «η ιδέα του Θεού είναι παιδαριώδης αντίληψις, την οποίαν διαψεύδει η πείρα» (Βλ. Ν. Βασιλειάδη, Το λυκόφως του Μαρξισμού σ. 86). Η Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια μας πληροφορεί πως «οι κλασσικοί του Μαρξισμού-Λενινισμού χαρακτηρίζουν την θρησκεία σαν μια εξαιρετικά ραφιναρισμένην εφεύρεση των παπάδων « (Μεγ. Σοβ. Έγκυκλ. Β' έκδ. Μόσχα 1948 τόμ. Ε' σ. 336-337).
Η ίδια επίσης Εγκυκλοπαίδεια μας λέει ότι ο Χριστός είναι «ο μυθικός ιδρυτής του Χριστιανισμού» (τόμ. 17, σ. 523), ότι η Παναγία είναι «Θεά-μητέρα μυθική, η οποία, κατά τας θρησκευτικός αντιλήψεις, εγέννησε θαυματουργικώς ένα Θεόν» (τ. 5, σ. 356), ότι ο Παύλος ήταν «ένας από τους μυθικούς χριστιανούς αποστόλους», ότι οι Απόστολοι «όπως και ο Ιησούς Χριστός είναι πρόσωπα μυθικά» (τόμ. 2, σ. 521). Και ο έλληνας ιστορικός Γ. Κορδάτος στο βιβλίο του «Αρχαίες θρησκείες και Χριστιανισμός» υποστηρίζει ότι «για μας τα πρόσωπα Ιωάννης και Ιησούς είναι μυθικά» (σ. 260). Βεβαίως δεν ήταν τότε η πρώτη φορά που ακούσθηκεν η θεωρία αυτή. Γιατί η μυθική εκδοχή περί του Χριστού, εμφανίσθηκε πολύ νωρίς, επανελήφθη δε στις αρχές του 19ου αιώνα από τον Σάρλ Ντυπυΐ (1742-1809) και αργότερα από τον Δαυίδ Στράους (1808-1874) με διάφορες παραλλαγές, και από τον Μπρούνο Μπάουερ (1809-1882) που μας πληροφόρησε πως ο χριστιανισμός γεννήθηκε στην φαντασία του ευαγγελιστού Μάρκου κατά τον β' αιώνα.
Αληθινά Θεάνθρωπος
Σήμερα δεν υπάρχει επιστήμων άξιος του ονόματος του, που να αρνήται τα βασικά στοιχεία των ευαγγελικών διηγήσεων ή να αμφισβητή την ιστορικότητά τους. Δεν υπάρχει άλλο βιβλίο στον κόσμο, που να υπέστη τόση κριτική βάσανο όσο η Βίβλος. Και δεν υπάρχει άλλο βιβλίο στον κόσμο, που να επιβεβαιώνεται από την επιστήμη, όσο η Βίβλος. Πράγματι έρευνες ιστορικές πάνω σε παπύρους, έρευνες φιλολογικές πάνω σε χειρόγραφα, έρευνες επιστημονικές πάνω σε αρχαιολογικά ευρήματα έρχονται κάθε τόσο να προσφέρουν και ένα καινούργιο στοιχείο, που επιβεβαιώνει την αλήθεια των γραφικών διηγήσεων και την ακρίβεια τους. Αλλά δεν είναι εδώ η καρδιά του προβλήματος. Σήμερα, όπως είπαμε κανείς σοβαρός επιστήμονας δεν αμφισβητεί την ιστορικότητα των θείων προσώπων. Το βάρος πέφτει αλλού, στην παραδοχή του Ιησού Χριστού σαν Υιού και Λόγου του Θεού και στην κατάφασι στο υπερφυσικό στοιχείο που δικαιώνεται με την πίστι. -Και βέβαια το ζήτημα αυτό δεν είναι επιστημονικό, γιατί δεν ανατέμνεται, ούτε αποδεικνύεται με το πείραμα. Τα θέματα αυτά ευρίσκονται έξω του ελέγχου της επιστημονικής έρευνας. Αποτελούν αντικείμενο πίστεως και ζουν στις καρδιές των χριστιανών. Ναι, έτσι είναι. Θα ήταν ματαιοπονία να θέλαμε να επιστρατεύσουμε τις επιστημονικές μας γνώσεις για να πείσουμε κάποιον ότι ο Χριστός είναι Θεός. Για μας που πιστεύουμε αυτό είναι δεδομένο. Μας αρκεί η αποκάλυψι της αλήθειας, όπως μας έχει παραδοθή στην Αγ. Γραφή. Οι άλλοι, που αμφιβάλλουν, θα πρέπει να αναλάβουν τον κόπο να συνομιλήσουν εμπιστευτικά με τον εαυτό τους σε μια μυστική συνάντησί τους. Τότε θα λάμψη ίσως μέσα τους το φως της πίστεως και θα τους δοθή σαν δώρο η δυνατότητα να παραδεχθούν, χωρίς πολυπραγμοσύνη, την θεία ιδιότητα του Λυτρωτού μας. Είναι δώρο του Θεού η πίστι. Και πρέπει να την ζήτηση ο άνθρωπος για να του δοθή. Ο Βίκτωρ Ουγκώ πεθαίνοντας σε βαθειά γηρατειά έλεγε: «Αισθάνομαι την μέλλουσαν ζωήν εν εμοί. Νομίζουν ότι η ψυχή είναι προϊόν των σωματικών δυνάμεων, αλλά τότε διατί η ψυχή μου είναι επί τοσούτον διαυγεστέρα, εφ' όσον αι σωματικαί μου δυνάμεις καταπίπτουν; Επί της κεφαλής μου είναι ο χειμών, άλλ’ εν τη καρδία μου είναι αιώνιος άνοιξις,
Ο τάφος δεν είναι οδός άνευ εξόδου, αλλά δίοδος ϊνα ανοίξη με το φως της πρωίας. Η δίψα δια το άπειρον αποδεικνύει την ύπαρξιν του απείρου». Και ο Ρενάν στο τέλος του βιβλίου του «Ο βίος του Ιησού» παραδίδεται σε ένα άνευ προηγουμένου εγκώμιον για τον Χριστόν, σαν νικητή και βασιλέα των καρδιών.
Θρόνος Του οι καρδιές
Πράγματι. Η νίκη του Ιησού είναι επί των καρδιών. Εκεί βασιλεύει και εκεί εξουσιάζει. Οι πολέμιοί Του ήλθαν και έφυγαν. Ενδεχομένως θα έλθουν και άλλοι και θα παρέλθουν και αυτοί ή θα ανανήψουν και μετανοούντες θα συρθούν μπροστά στον Σταυρό Του. Εκείνος όμως θα εξακολούθηση να βασιλεύη στίς καρδιές των ιδικών Του, που με απλότητα τον δέχονται ως Θεόν και Σωτήρα. Θα γοητεύη με την γλυκύτητά του τις ανθρώπινες υπάρξεις, τιθασεύοντας και αυτούς τους αντιπάλους του. Θα ξεπερνάη τα μέτρα του χρόνου και θα επιβιώνη εις πάντας τους αιώνας, χωρίς να γερνά ή να αφανίζεται. Πάντα νέος και ευτυχής, θα αιχμαλωτίζη καρδιές και θα αναδεικνύεται αιώνιος νικητής. Κάποτε στο Πανεπιστήμιό μας εδίδασκεν ο καθηγητής της ιατρικής Ρήγας Νικολαΐδης, γνωστός άθεος. Ένας μαθητής του ο γιατρός Αρ. Χρηστάκης διηγείται πως κατά την περιφοράν του επιταφίου της Μητροπόλεως Αθηνών το 1928, αυτός και μερικοί φίλοι του αντελήφθησαν μεταξύ του πλήθους και τον καθηγητήν τους Νικολαΐδην, γέροντα, ήδη και συνταξιούχον να συνοδεύη την πομπήν με ένα κερί στο χέρι. Φοβούμενοι μήπως τσαλαπατηθή από το πλήθος, τον επλησίασαν και εσχημάτισαν γύρω του ένα προστατευτικό κύκλο. Ο καθηγητής τους ηυχαρίστησε λέγοντάς τους μάλιστα ότι ασφαλώς θα είναι μαθητές του. Στην συνέχεια όμως οι μαθητές του τον ερώτησαν: «Πώς συμβιβάζεται κ. καθηγητά, η όλη από έδρας διδασκαλία σας περί της υλιστικής θεωρίας της εξελίξεως των όντων με την αποψινήν παρουσίαν σας εις την θρησκευτικήν αυτήν εκδήλωσιν της προς τον Θεόν λατρείας; «Κι εκείνος απήντησε: «Και όμως, κύριοι, εις το Θείο δράμα και την επακολουθήσασαν Ανάστασιν του Κυρίου ευρίσκεται η αλήθεια της ζωής» («Συζήτησις» τ. Η' 1967 σ. 190-191).
